10/01/2025
لەبارەی نیتراتەوە !
هۆکارو چارەسەر
د. کارزان عەبدوڵڵا هەورامی
لەم ڕۆژانەدا قسەی زۆر لەسەر نیترات کرا لە بەرهەمە کشتوکاڵیەکاندا ! هەڵایەکی ئیعلامی زۆری نایەوە بە خۆشمەوە قسەم زۆر لەسەر کرد ، ڕاستیەکەی ئەمەی خوارەوەیە :
نیترات NO3 بارگەکەی سالبە ، لە سروشتدا لە ناو ئاوو خاکدا هەیە و لەوێشەوە دەتوانێت بڕواتە ناو خۆراک ، گرنگیەکی بەرچاوی هەیە لە گەشەو پێگەشتنی ڕوەکەکاندا ، مادەی نایترۆجینی تێدایە کە ڕۆڵێکی زۆر گرنگ دەبینێت لە گەشەی ڕوەکەکاندا و زیادکردنی ڕێژەی ڕۆشنە پێک هاتن و تۆکمەیی وپڕبەرهەمی ڕوەکە کشتوکاڵیەکان ، بە کورتی هاندەرێکی زۆر باشی گەشەیە لە ڕوەکەکاندا بۆیە جوتیارەکان پەنای بۆ دەبەن بە ئومێدی ئەوەی کێڵگەکەیان باشتر گەشەبکات پڕ بەرهەمتربێت بۆیە ڕێژەیەکی بەرچاو بەکار دەهێنن لە ڕێگەی پەینی کیمیایی یان پەینی ئەندامی وەک پاشەڕۆی دەواجین و گاوداریەکان .
هەندێک جار لەم ڕێژەیە زیاتر بەکار دەهێنرێت ، یان هەڵسەنگاندن بۆ جۆری خاکەکە نەکراوە خۆی لە بنەڕەتدا ڕێژەیەکی باشی تێدایە بۆیە ئەوەی بەکار دەهێنرێت دەبێتە سەربارو ڕێژەی زیاتر لە پێویست دەچێتە ناو بەرهەمەکشتوکاڵیەکانەوە .
بەکارهێنانی زیاد لە پێویست هەر بەوەوە ناوەستێت گەشەی باشتر بە ڕوەکەکە ببەخشێت ، یان ڕوەکێکی بەهێزو تۆکمە بەرهەم بهێنێت بەڵکو ڕێژەیەکی زۆری نیترات لە گەڵاو بەرهەمەکەیدا کۆدەکاتەوە .
ئەوانەی گەڵاکانیان دەخورێت وەک کاهوو سڵق و سپێناغ و کەرەوزو ئەو بابەتانە ڕێژەی کەڵەکەبوونەکە زۆرترە لە چاو ئەوانەی قەدەکانیان دەخورێت وەک توورو شێلم و گێزەرو هاوشێوەکانیان .
نیترات چی لە تەندروستیمان دەکا ؟
کاتێک بەرهەمێک دەخۆین ڕێژەیەکی زۆری نیتراتی تێدایە ، بە هۆی بەکتریاکانی دەم یان ڕیخۆڵەکان دەگۆڕێت بۆ نیتریت ، ئەویش کاتێک دەچێتە ناو خوێن یان سیکڵدانۆچکەکان ، یەک دەگرێت لەگەڵ هیمۆگڵۆبین و توانای هیمۆگڵۆبین بۆ گواستنەوەی ئۆکسجین لاواز دەکا ، کە هیمۆگڵۆبین نیتریت دەبینێ لە خۆشیا ئۆکسجینی بیردەچێتەوە لەگەڵ ئەودا یەک دەگرێت و میثهیمۆگڵۆبین دروست دەبێ ، بەتایبەت لە منداڵاندا کيشەکە گەرەتر دەبێت .
لەهەندێک باری تردا نیتریت لە ناوەندێکی ترشدا لەگەڵ ترشەئەمینەکان یەکدەگرێت و نایترۆزئەماین دروست دەکا کە ئەمەیان ترسناکترە ، چونکە ئەم مادەیە لە جسمدا بە هۆکاری شێرپەنجە ناسراوە !
ئەی چار ؟
باشترە ئەوانەی کاری کشتوکاڵی دەکەن کەمتر پەینی کیمیای بەکاربهێنن ، تا کەڵەکەبوونی نایترەیت ڕونەدات لە بەرهەمەکانیاندا ، ئەم ڕێژەیەش بە پێی جۆری زەویەکە و جۆری ئەو بەرهەمەی دەیچێنێت دەگۆڕێت پێویستە جوتیارەکان زۆر وورد بن لەم دۆخەدا بۆ ئەوەی بەرهەمەکەیان ژەهراوی نەبێت .
ئەی ئێمە چی بکەین ؟
باشە دەکرێ سەوزەو میوە نەخۆین ؟ کەسێک دکتۆر پێی وتوە ڤیتامینو شتت کەمە بڕۆ سەوزە بخۆ ، میوە بخۆ ، دەی ئەمەش سەوزەو میوەمان بێت چی بکەین ؟
هێشتا حەل هەیە :
هەواڵە خۆشەکە ئەوەیە ئەم مادەیە لە ئاودا دەتوێتەوە، واتە لە کاتی شۆردنەوەی سەوزە با نیو کاژێرێک لە ناو ئاوی شلەتێندا بمێنێتەوە ئەگەری ئەوە هەیە هەندێک لە نیتراتەکە بتوێتەوە بڕوات ، یان کوڵان زۆر گرنگە ، بە دڵنیاییەوە ڕێژەکەی زۆر کەم دەکات و ئەوەشی دەمێنێتەوە ئەو ڕیژەیەیە کە لاشەی ئێمە پێویستیەتی و نابێتە سەربار ، ئەمانە دوڕێگەی باشن بیانگرینە بەر بۆ ئەوەی خۆراکەکە پاکتر بێتەوە.
چەند بخۆین تەندروستە ؟
ئەمە گرنگترین شتە کە ئاگامان لێی بێت ، چونکە لێرەوە ژەهراوی بوونەکە ڕوودەدات !
کەم خواردن :ڕۆژانە تا ٣.٧ میلی گرام نیترات بۆ هەر کیلۆیەکی جەستەمان نەک هەر کێشەی تەندروستی ڕونادات بەڵکو سودی تەندروستی گەورەشی دەبێت ، بۆ وێنە وا دانێ من ٦٥ کیلۆم ، ٦٥*٣.٧ =240.5 میلی گرام ئەگەڕۆژانە ئەوەندە بخۆم کێشەیەک ڕونادات لە جەستەمدا ، کێشەکە کاتێک ڕودەدات کە من لەم ڕێژە زیاتر بخۆم ، دەی با هەوڵ بدەین لەوە زیاتر نەخۆین ، لێرەدا کەم خۆری زۆرگرنگە ، ناهێڵێت ڕێژەی ڕێپێدراو تێپەڕێنێت .
هیچ نا، با بەرهەمە هاوینیەکان لە زستاندا کەمتر بخۆین ، وەک خەیارو تەماتەو کولەکەئیتر تەڕەکاڵ بەگشتی ئەزانی بۆ ؟ چونکە ئەمانە لە زستاندا لە ژێر بەیتی پلاستیکی بەرهەم دەهێنرێن ، مادەی کیمیایی زیاتر بەسەریاندا دەڕێژرێت بۆ ئەوەی باشتر بەرگە بگرن و گەشە بکەن بە بەراورد بەوەی کە لە وەرزی خۆیاندا بچێنرێت بۆیە دەبینین بەرهەمی خانووی پلاستیکی کێشەی نیترایتو مادەکیمیایەکانی تریان زۆرترە ، دەکرێ کەم تر بیانخۆین تا وەرزی خۆیان دێتە پێشەوە ، ئەوکاتە سروشتی ترن .
چۆن ئەو بەرهەمانە بناسرێنەوە کە نیتراتیان زۆرە ؟
کارێکی ئاسان نیە ، باشترین ڕێگە تاقیگەیە و شیکارکردنی کیمیایی بۆ ئەوەی بە ووردی بزانین ڕێژەی چەندی نیترات لە بەرهەمێکی کشتوکاڵیدا هەیە ، بەڵام هەندێک جار پسپۆڕانی خۆراک چونکە زۆر قاڵ بونەتەوە دەزانن بەوەی قەبارەکەی لە ئاستی ئاسایی گەورەترە یان ڕەنگەکەی تێرترە و تۆخترە لە باری ئاسایی بەوەدا دەزانن ڕەنگە ڕێژەی نیترات بەرزبێت !
ئەمەی خوارەوە هەر ئەو نوسینەی سەرەوەیە، لە دێسکی تەندروستی ڕوداو باسی ئەم بابەتەمان کرد .
