14/11/2025
UỐNG THUỐC VÀO TRƯỚC, TRONG HAY SAU BỮA ĂN: VÌ SAO LẠI QUAN TRỌNG?
Nhiều loại thuốc có thể uống linh hoạt cùng hoặc sau bữa ăn thì vẫn có hiệu quả như nhau. Tuy nhiên, với một số thuốc khác, thời điểm dùng thuốc lại quyết định thành công điều trị.
1. Khi thức ăn làm thay đổi hấp thu, chuyển hoá hoặc tác dụng của thuốc: Thức ăn làm thay đổi các điều kiện sinh lý trong đường tiêu hoá:
- Làm chậm rỗng dạ dày,
- Thay đổi độ pH,
- Tạo phức với hoạt chất,
- Hoặc cạnh tranh các cơ chế vận chuyển ở ruột.
Những thay đổi này có thể giảm sinh khả dụng (bioavailability) của một số thuốc đến 60%, đặc biệt là các thuốc có khả năng hấp thu kém qua đường uống hoặc có khoảng điều trị hẹp. Vì vậy, nhà sản xuất thường khuyến cáo uống một số thuốc khi bụng rỗng — tức là ít nhất 30–60 phút trước bữa ăn hoặc 2–3 giờ sau khi ăn.
2. Thuốc bao tan trong ruột, không tan ở dạ dày (Gastro-Resistant): Thời điểm uống đặc biệt quan trọng với viên nén hoặc viên nang bao tan trong ruột, vốn chỉ phát huy tác dụng ở ruột non. Nếu vẫn còn thức ăn trong dạ dày, thuốc sẽ không thể di chuyển xuống ruột đúng lúc. Ví dụ:
- Với aspirin bao tan trong ruột, một nghiên cứu cho thấy thức ăn kéo dài thời gian lưu lại trong dạ dày từ 0,8 lên 5,9 giờ, và làm chậm khởi phát tác dụng từ 2,7 lên 8,9 giờ.
- Với prednisolone bao tan trong ruột, sự hấp thu có thể bị chậm đến 12 giờ trong một số trường hợp.
3. Thuốc Levothyroxine điều trị suy giáp: Levothyroxine là thuốc phải uống khi bụng rỗng. Thuốc nên được nuốt ở tư thế thẳng, ít nhất 30 phút trước bữa sáng. Các nghiên cứu cho thấy dao động nồng độ TSH thường do uống thuốc không đúng giờ hoặc bị ảnh hưởng bởi thức ăn. Lý do:
- Khi uống lúc đói thì thuốc được hấp thu tốt hơn và tác dụng tốt hơn;
- Uống cùng thức ăn có thể giảm hấp thu đến 60%.
- Uống buổi tối có thể hiệu quả nếu duy trì đều đặn và cách xa bữa ăn cuối cùng. Trong tháng Ramadan của người Hồi giáo, việc dùng thuốc ngay trước lúc mặt trời lặn là phù hợp, miễn có ít nhất 30 phút trước khi ăn.
4. Thuốc điều trị loãng xương (Bisphosphonat): Các thuốc như alendronate hoặc risedronate cũng có hướng dẫn nghiêm ngặt:
- Uống buổi sáng, ít nhất 30 phút trước bữa sáng với một cốc nước đầy,
- Và giữ tư thế thẳng đứng sau khi uống.
Lý do là vì nhóm thuốc này hấp thu rất kém qua đường tiêu hoá. Ngay cả một lượng nhỏ canxi hoặc cation khác trong thức ăn cũng có thể tạo phức không tan, ngăn cản hoàn toàn hấp thu. Nếu ăn sớm hơn quy định, thuốc cũng bị giảm hiệu quả bảo vệ chống gãy xương do loãng xương.
5. Kháng Sinh: Một số kháng sinh cũng bị ảnh hưởng bởi thức ăn.
- Tetracyclin và fluoroquinolon (như doxycyclin và ciprofloxacin) có thể tạo phức chelat kém tan với canxi, magiê, nhôm hoặc sắt trong thực phẩm, làm giảm hấp thu.
- Bữa ăn nhiều chất béo làm giảm sinh khả dụng của ciprofloxacin khoảng 38% so với khi nhịn ăn.
- Doxycyclin uống cùng thức ăn cũng giảm nồng độ đỉnh trong huyết tương 20–24%.
Do đó, nên tránh dùng những kháng sinh này cùng sữa, thực phẩm giàu khoáng chất hoặc bữa ăn.
6. Các thuốc khác nên uống khi bụng rỗng: Nhà sản xuất cũng khuyến cáo:
- Uống viên sắt khi bụng đói, vì phytat, canxi và polyphenol trong thức ăn ức chế hấp thu sắt. Tuy nhiên, do có thể gây khó chịu tiêu hoá, bác sĩ và bệnh nhân thường cần tìm giải pháp dung hòa.
- Thuốc ức chế bơm proton (PPI) đạt hiệu quả tối đa khi uống trước bữa ăn đầu tiên trong ngày.
- Kẽm hoặc đồng cũng nên uống lúc đói, vì chúng cạnh tranh cơ chế vận chuyển khi dùng cùng khoáng chất khác.
- Một số thuốc hoá trị đường uống và thuốc điều hòa miễn dịch cũng yêu cầu tuân thủ nghiêm ngặt quy tắc uống lúc đói.
7. Uống sai thời điểm có thể làm giảm hiệu quả điều trị:
Uống thuốc khi bụng rỗng không chỉ là khuyến nghị, mà là yếu tố dược lý then chốt. Với những thuốc như levothyroxine, bisphosphonat, và một số kháng sinh, thời điểm uống liên quan đến bữa ăn ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả điều trị. Chỉ một sai lệch nhỏ cũng có thể giảm hấp thu hoặc làm mất tác dụng của thuốc.
Bác sĩ cần hướng dẫn rõ ràng cho bệnh nhân về thời điểm và cách uống thuốc, nêu rõ khoảng thời gian cụ thể trước hoặc sau bữa ăn. Trong các lần tái khám, nên hỏi lại việc tuân thủ hướng dẫn uống thuốc.
Những dao động bất thường trong xét nghiệm, hiệu quả điều trị kém, hoặc tác dụng phụ lạ thường đôi khi có thể bắt nguồn từ việc uống thuốc sai thời điểm. Do đó, hướng dẫn rõ ràng và kiểm tra định kỳ thói quen dùng thuốc có thể cải thiện đáng kể kết quả điều trị bằng thuốc.
(Tiến sĩ, Bác sĩ Nguyễn Quang Bảy - Trưởng khoa Nội tiết - Đái tháo đường, bệnh viện Bạch Mai)
