16/05/2020
Ηθικά διλήμματα και προβληματισμοί στον καιρό της πανδημίας COVID-19 Διαπιστώσεις και αναγκαιότητες
Δρ. Ανδρέα Προκοπίου, DDS,MA, PhD (Lon),FIAOMS
Επίκουρου Καθηγητού Ιατρικής Ηθικής & Ιατρικού Δικαίου (Unic/SGUL)
Τα ηθικά διλήμματα και οι προκλήσεις στον τομέα της υγείας ήταν και είναι πάντοτε στην πρώτη γραμμή των συζητήσεων λόγω του ότι ή φροντίδα για την υγεία αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο των καθηκόντων στα οποία στηρίζεται ο γιατρός όταν έχει να διαχειριστεί ένα άρρωστο αλλά και την ασθένεια του ή ίσως τις ασθένειες που παρουσιάζει.
Είναι επίσης γνωστό ότι για να ενεργεί κάποιος ηθικά πρέπει πρώτα και κύρια να είναι σωστός επαγγελματίας υγείας και γνωρίζουμε όλοι μας πολύ καλά τι κάνει ένα γιατρό σωστό επαγγελματία. Παρ’ όλα αυτά όμως οι επαγγελματίες υγείας ακόμη και στις περιπτώσεις κανονικών συνθηκών, αντιμετωπίζουν πολλές φορές την αβεβαιότητα και την αγωνία για το τι αποφάσεις θα πρέπει να πάρουν ιδιαίτερα σε δύσκολες περιπτώσεις.
Οι έκτακτες όμως καταστάσεις όπως αυτή που ζούμε σήμερα με την πανδημία Covid-19, ανατρέπουν την φυσιολογική ροή των πράγματων και επιτάσσουν μεγαλύτερη προσοχή, πιστή εφαρμογή των απαραίτητων πρωτοκόλλων, αλληλοενημέρωση και συντονισμό με όλες τις συνεργαζόμενες ομάδες, χωρίς όμως ούτε στιγμή να ξεχνούμε το ανθρώπινο πρόσωπο μας και τις ηθικές αξίες που πρέπει να έχει ο κάθε γιατρός προς όλες τις ομάδες του πληθυσμού.
Η αλήθεια είναι ότι η πανδημία αυτή έθεσε σε δοκιμασία και το δικό μας σύστημα υγείας και παρόλο που το βρήκε στην στροφή για αλλαγή σκυτάλης, αντάξια συναγωνίστηκε τα συστήματα υγείας των χωρών όλου του κόσμου. Αποκάλυψε όμως ταυτόχρονα και τις αδυναμίες και τις ελλείψεις των συστημάτων υγείας ανά το παγκόσμιο, αλλά μας ξάφνιασε η απρονοησία που αποδείχτηκε ότι υπάρχει σε χώρες που για εμάς αποτελούσαν πρότυπα. Αυτό τουλάχιστο μπορεί να μας αναπτερώσει το ηθικό μας και να μας πείσει, ότι όταν θέλουμε κάτι και ως κυβέρνηση και ως λαός μπορούμε να το κάνουμε και μπορούμε να πάμε μπροστά.
Ένα όμως από τα βασικά ερωτήματα που καλούμαστε να απαντήσουμε συλλογικά είναι εάν θα πρέπει εν καιρώ κρίσεων (εκτάκτων αναγκών) εμείς οι γιατροί και γενικότερα οι φροντιστές υγείας, να διαφοροποιούμε τις βασικές αρχές που διέπουν την ιατρική αλλά και τα ηθικά καθήκοντα μας.
Είναι απαραίτητο νομίζω από την αρχή να σημειώσουμε ότι η άγνοια μας για την συμπεριφορά του νέου ιού, σε συνδυασμό με την υψηλή μολυσματικότητα του καθώς και την έλλειψη αναγνωρισμένης και εγκεκριμένης από τα ιατρικά σώματα θεραπευτικού σχήματος, αλλά και με την ξαφνική και δυσάρεστη διαπίστωση όλων μας ότι έχουμε πολύ περιορισμένους πόρους τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό όσον και σε υγειονομικό υλικό μας έχουν δημιουργήσει σοβαρούς προβληματισμούς και κραδασμούς για την αποτελεσματικότητα και τον συντονισμό σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο των δυνατοτήτων για σωστή προστασία των πολίτων. Επίσης φάνηκε καθαρά ότι όλες οι χώρες που μείωσαν αισθητά τους προϋπολογισμούς τους που αφορούν την υγεία, αλλά και που αλλάξαν πορεία σε θέματα πολιτικών της υγείας δεινοπάθησαν και εξακολουθούν να ταλαιπωρούνται πολύ περισσότερο από άλλες χώρες που παρέμειναν πιο προσεκτικές στις πολιτικές τους που αφορά στην υγεία των λαών τους.
Δεν θα ήταν επίσης άτοπο να ισχυριστούμε ότι ακόμη και ο ΠΟΥ έχει μερίδιο ευθύνης γιατί έδρασε πολύ νωχελικά στην αρχή και πιάστηκε αδιάβαστος για να μπορέσει να βοηθήσει ουσιαστικά την ώρα που έπρεπε.
Στο κείμενο αυτό θα προσπαθήσω να παρουσιάσω την ανάγκη για προσεκτική μελέτη και προσέγγιση των ηθικών καθηκόντων των φροντιστών υγείας σε καιρό εκτάκτων αναγκών όπως αυτή που ζούμε σήμερα με την πανδημία από COVID-19. Εισηγούμαι επίσης ότι στα ήδη υπάρχοντα ηθικά καθήκοντα των γιατρών αλλά και αυτών που καθορίζουν τις πολιτικές υγείας, θα πρέπει να προστεθούν και τα ακόλουθα. 1. Καθήκον της μη εγκατάλειψης, 2. Το καθήκον της διαχείρισης της αβεβαιότητος 3. Το καθήκον της προστασίας του προσωπικού, και 4. Το καθήκον του έγκαιρου προγραμματισμού και της σωστής καθοδήγησης.
Γενικό σχόλιο
Ένα από τα προβλήματα που παρουσιάστηκαν στην ώρα της έκτακτης ανάγκης και που αφορά την δημόσια υγεία είναι ο δίκην παλιρροιακών κυμάτων αυξημένος αριθμός ασθενών που αναζητούσαν ταυτόχρονα περίθαλψη και βοήθεια και παρουσίαζαν συμπτώματα της λοίμωξής COVID-19.
Γνωρίζουμε ότι η κλινική φροντίδα και θεραπεία έχει, σε καιρό ομαλών συνθηκών και ηρεμίας, σαν επίκεντρο της τον ασθενή-πρόσωπο (Patient-centered approach) και οι ηθικές υποχρεώσεις των λειτουργών υγείας είναι καλά μελετημένες γύρω από αυτό το θέμα.
Σε καιρό όμως πανδημίας, όπως αυτής που ζούμε σήμερα, και που ουσιαστικά έχει χαρακτηριστεί σαν μια έκτακτη ανάγκη για ολόκληρο τον πλανήτη μας θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι η πρακτική που διέπει την αντιμετώπιση των προβλημάτων της Δημόσιας Υγείας (Public health) στοχεύει σε ένα πολύ διαφορετικό σενάριο από αυτό που ξέραμε μέχρι σήμερα. Η διαφορά βρίσκεται κυρίως στο γεγονός ότι στόχος μας θα πρέπει να είναι η παροχή υπηρεσιών υγείας σε μεγάλες ομάδες πληθυσμού με απώτερο σκοπό την ελαχιστοποίηση της νοσηρότητος (mobitity) και της θνησιμότητας (mortality) μέσω μιας συνετής χρήσης των πόρων πού υπάρχουν καθώς και τις στρατηγικές πού θα επιλεγούν να εφαρμόζονται.
Η ηθική και η δεοντολογία της Δημόσιας Υγείας πού αφορά όπως προαναφέραμε τον πληθυσμό γενικότερα και όχι αποκλειστικά τον ασθενή-πρόσωπο, μας οδηγούν στην ανάγκη να βρούμε τρόπους για εξισορρόπηση των τριβών και των εντάσεων μεταξύ των αναγκών που έχει ο κάθε άνθρωπος ξεχωριστά από εκείνες που αφορούν την κοινότητα ή τον πληθυσμό μιας ολόκληρης χώρας.
Παρόλο λοιπόν που γνωρίζουμε ότι πάντοτε όλοι οι πόροι υγειονομικής περίθαλψης είναι περιορισμένοι, εντούτοις στις καταστάσεις έκτακτων αναγκών όπως αυτής της πανδημίας, βλέπουμε να προστίθενται στις επιλογές μας σκληροί και απάνθρωποι περιορισμοί γιατί οι διαθέσιμοι πόροι είναι λίγοι και οι ανάγκες υπέρμετρα αυξημένες. Αποτέλεσμα είναι αυτοί οι πόροι να μην επαρκούν για να σώσουν ζωές όπου κάτω από διαφορετικές συνθήκες θα μπορούσαν να διατεθούν και να σώσουν τουλάχιστο ένα μεγάλο ποσοστό από αυτές που κινδυνεύουν.
Οπόταν γίνεται ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια μεγάλη διαφορά μεταξύ της εφαρμοζόμενης πολιτικής που αφορά την κλινική ανθρωποκεντρική προσέγγιση του ασθενή και της κλινικής προσέγγισης και περίθαλψης ασθενών με επίκεντρο την διαχείριση του δημόσιου συμφέροντος σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης.
Στις περιπτώσεις αυτές, όπως, της πανδημίας ή των φυσικών καταστροφών οι άνθρωποι της πρώτης γραμμής (οι λειτουργοί της υγείας) πρέπει να ακολουθούν σαφείς και ξεκάθαρες οδηγίες, όπως παραδείγματος χάριν να υπάρχουν συγκεκριμένα πρωτόκολλα που θα μπορούν να δίνουν άμεσες απαντήσεις. (Για παράδειγμα την εφαρμογή των πρωτοκόλλων που αφορούν καταστροφές, τα γνωστά σαν Triage protocols).
Σε αυτά τα πρωτόκολλα δίνονται οδηγίες και κατευθύνουν τις διαδικασίες πού απαιτούνται για καθορισμό προτεραιοτήτων για αντιμετώπιση μεγάλου αριθμού ασθενών που βρίσκονται σε κρίσιμη κατάσταση και θα πρέπει να αποφασιστεί άμεσα αν θα πρέπει να δοθεί θεραπεία η αν θα πρέπει ο ασθενής να αποκλειστεί από την όποια θεραπεία με αποτέλεσμα να πεθάνει αβοήθητος.
Τα πρωτόκολλα καταστροφών βοηθούν τους γιατρούς της πρώτης γραμμής να δώσουν προτεραιότητα στους ασθενείς βασιζόμενοι στα διαφορετικά επίπεδα φροντίδας και στις ιδιαίτερες ανάγκες των ασθενών και ασφαλώς στηρίζεται πολύ στην ικανότητα των συγκεκριμένων γιατρών, που έχουν εκπαιδευτεί για τον σκοπό αυτό. Σημασία έχει οι γιατροί αυτοί να ανταποκρίνονται “ορθά” και γρήγορα στις θεραπείες η λύσεις ανάγκης που πρέπει και μπορούν να δοθούν λόγω των περιορισμένων πόρων που διαθέτουν.
Η αλήθεια είναι ότι τέτοια πρωτόκολλα και τέτοιοι κανόνες μπορεί να φαίνονται ή να ακούγονται άδικοι (και είναι άδικοι) και με την εφαρμογή τους να προκαλούν πολύ μεγάλο πόνο και αγωνία και δυσφορία στους ασθενείς και τους συγγενείς, όμως το ιδιαίτερο βάρος και φορτίο πέφτει στους ώμους αυτών των γιατρών που θα πρέπει να επιλέξουν ποιος ασθενής θα πρέπει να πεθάνει και ποιος θα ζήσει. Οι αποφάσεις για τους γιατρούς είναι πραγματικά βασανιστικές τόσον μέσα στα ιατρεία Πρώτων Βοηθειών όσο και μετέπειτα όταν καταλαγιάσει η φουρτούνα. Οι τύψεις για τις αποφάσεις τους αυτές, πιθανότατα να τους συνοδεύουν για όλη τους την ζωή.
Θα προσπαθήσω παρακάτω, σε συντομία να παραθέσω τις σκέψεις μου που αφορούν τα καθήκοντα των γιατρών σε καιρό εκτάκτων αναγκών και κρίσεων.
Καθήκον της μη εγκατάλειψης (Duty of Non–abandonment)
To καθήκον φροντίδας που είναι το βασικότερο και θεμελιώδες καθήκον για την υγειονομική περίθαλψη απαιτεί να είμαστε ειλικρινείς, να εμπνέουμε εμπιστοσύνη στους ασθενείς μας αλλά πολύ πιο σημαντικό αυτές τις κρίσιμες ώρες να μην δίνουμε την εντύπωση ότι εγκαταλείπουμε τους ασθενείς στο έλεος της τύχης τους και της ασθένειας τους. Είναι μια ηθική αλλά και νομική υποχρέωση που πρέπει καλά να την συνειδητοποιήσουμε εάν θέλουμε, να ονομαζόμαστε λειτουργοί υγείας. Είναι ένα καθήκον που πολλές φορές μένει στο περιθώριο χωρίς πραγματικά να εφαρμόζεται από όλους τους γιατρούς με αποτέλεσμα αλυσιδωτές παρενέργειες στο όλο σύστημα.
Το καθήκον φροντίδας και μη εγκατάλειψης των ασθενών καθώς και οι συνέπειες που απορρέουν από αυτό αποτελεί το επίκεντρο της ηθικής των γιατρών στην κλινική πράξη, ιδιαίτερα εκείνου του καθήκοντος που μας επιβάλει στην δύσκολη εκείνη ώρα που περνά ο ασθενής μας, εμείς πρέπει να είμαστε δίπλα από το κρεββάτι του (bedside ethics). Χρειάζεται εκτός από ευθύνη και δύναμη ψυχής, χρειάζεται ανάπτυξη θεσμικών πολιτικών, αλλά, και μιας ηθικής που θα προετοιμάζεται μέσω της σωστής και τακτικής εκπαίδευσης των φροντιστών υγείας και όχι να αφήνονται στις διάφορες προσωπικές πρωτοβουλίες της στιγμής η ακόμη στην ανάγκη για να ικανοποιήσουμε τις απαιτήσεις των εταιρειών που προσφέρουν διαπιστεύσεις των νοσηλευτικών ιδρυμάτων.
2. Το καθήκον της διαχείρισης της αβεβαιότητος (Duty of Uncertainty)
Τα πρόσωπα που διαχειρίζονται τις πολιτικές της υγείας, οι διευθυντές των οργανισμών ασφάλισης, οι διευθυντές των νοσοκομείων και άλλοι έχουν καθήκον να σχεδιάζουν έγκαιρα την διαχείριση των προβλέψιμων ηθικών προκλήσεων κατά την διάρκεια μιας πανδημίας και που έχουν σχέση με την δημόσια υγεία.
Οι ηθικές προκλήσεις και τα διλήμματα αυξάνονται κατά πολύ εκεί όπου υπάρχει αβεβαιότητα και έλλειψη γνώσεων διαχείρισης με το τι είναι ορθό να γίνει στην κλινική πράξη ιδιαίτερα εκείνη την στιγμή όπου τα καθήκοντα και οι αξίες συγκρούονται μεταξύ τους.
Οι κλινικοί γιατροί και οι νοσηλευτές εκπαιδεύονται συνήθως για την φροντίδα μεμονωμένων προσώπων πιο πολύ, ενώ δίνεται λιγότερη έμφαση στην εκπαίδευση τους που αφορά στις καταστάσεις εκείνες όπου υπάρχει έκτακτη ανάγκη και θα πρέπει να προστατευθούν πλέον μεγάλες ομάδες βαρυά πασχόντων αλλά και γενικότερα να διασφαλιστεί το δημόσιο συμφέρον.
Η μετατόπιση του επίκεντρου της ηθικής συμπεριφοράς που οφείλουμε στον ένα ασθενή μας, τώρα μετατρέπεται σε μια άλλη ηθική η οποία απαιτεί και πρέπει να ικανοποιήσει την μάζα, τους πολλούς δηλαδή και απρόσωπους ασθενείς. Είναι μια διαφορετική ίσως ηθική πού αφορά πλέον την δημόσια υγεία και προκαλεί δικαιολογημένα μεγάλη αγωνία, ανασφάλεια και άγχος στους κλινικούς γιατρούς.
Μερικοί γιατροί βέβαια έχουν εκπαιδευτεί σε σεμινάρια δοκιμασιών έκτακτων αναγκών, αλλά η αλήθεια είναι ότι ούτε επαρκής ήταν, ούτε ο αριθμός αυτών που εκπαιδευτήκαν ήταν ικανοποιητικός. Έτσι φαίνεται ξεκάθαρα η ανάγκη για περισσότερη εμβάθυνση στα προβλήματα αυτά και επίμονη και συνεχή εκπαίδευση των κλινικών φροντιστών υγείας για να μπορούν να αντιμετωπίζουν καλύτερα τέτοιου είδους ανάγκες εκεί και όπου και όποτε χρειαστούν.
Η αβεβαιότητα που μπορεί να παρουσιαστεί κατά την διάρκεια των έκτακτων αναγκών μπορεί να προκαλέσει αφενός πολλά λάθη με απρόβλεπτες συνέπειες αλλά και την πρόκληση ευθυνοφοβίας στις κρίσιμες στιγμές με αποτέλεσμα να παραλύσει ολόκληρο το σύστημα αν ο φόβος αυτός πλήξει υψηλά ιστάμενους στη διοικητική πυραμίδα.
Το καθήκον της προστασίας του προσωπικού (The duty of safeguard)
Αυτό το καθήκον αφορά κυρίως τους οργανισμούς ασφάλισης και υγείας και οι οποίοι είναι βασικά οι εργοδότες των φροντιστών υγείας και θα πρέπει να αποτελούν σημαντικούς παράγοντες σταθερότητας και προστασίας των εργαζομένων.
Η αντιμετώπιση των έκτακτων αναγκών στον τομέα της υγείας περιλαμβάνει την διαφύλαξη και προστασία όλου του εργατικού δυναμικού που ασχολούνται με την υγειονομική περίθαλψη. Πιο συγκεκριμένα η προστασία οφείλεται να δίνεται σε όλους τους εργαζομένους στα νοσηλευτήρια είτε αυτό αφορά στους γιατρούς, νοσηλευτές η άλλο παραϊατρικό προσωπικό είτε αφορά στους τεχνικούς, συντηρητές, μάγειρες και άλλους εργαζομένους. Η προστασία εννοείται ότι οφείλεται και στους ασθενείς αλλά και σε μια άλλη ομάδα που θα την χαρακτήριζα ευπαθή ομάδα και αφορά στους φοιτητές των ιατρικών σχολών, των νοσηλευτικών και άλλων σχολών που έρχονται σε επαφή με τους ασθενείς. Είμαστε ευτυχείς που σήμερα στην πατρίδα μας βλέπουμε την ανάπτυξη και λειτουργία τέτοιων ανωτάτων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με φοιτητές από όλο σχεδόν τον κόσμο. Χαρακτηρίζω δε σαν ευπαθή την ομάδα αυτή γιατί οι φοιτητές αυτοί βρίσκονται κάτω από εκπαίδευση και δεν είναι καθόλα έτοιμοι να αναλάβουν τέτοιου είδους ευθύνες. Το βάρος όμως πέφτει και αυτό στους εκπαιδευτές - γιατρούς που στην δύσκολη ώρα αντιμετώπισης μεγάλου αριθμού βαρειών περιστατικών, δεν έχουν χρόνο και καθαρό μυαλό να παρακολουθούν και να καθοδηγούν και τους φοιτητές τους.
Όλες λοιπόν αυτές οι ομάδες που προαναφέραμε ακόμη και αυτοί που βρίσκονται στα εργαστήρια χωρίς να έχουν άμεση επαφή με τους ασθενείς, ενδέχεται να διατρέχουν σοβαρό και αυξημένο κίνδυνο επαγγελματικών βλαβών.
Το καθήκον της σωστής καθοδήγησης (The Duty to guide)
Η ισότητα (equality) και η δικαιοσύνη (equity) είναι δυο διαφορετικά ανθρώπινα δικαιώματα που όμως συνδέονται άρρηκτα με τα καθήκοντα των γιατρών και όχι μόνον, και αποκτούν ιδιαίτερη σημασία σε καιρούς όπου έχουμε καταστάσεις έκτακτων αναγκών.
Η εξισορρόπηση μεταξύ αυτών των δυο είναι βασική υποχρέωση αυτών που διοικούν τα νοσοκομεία και αυτών που χαράσσουν πολτικές της υγείας. Αυτό το κομμάτι αφορά τον τομέα της ηθικής της δημοσίας υγείας όπου από την μια μπορεί να εκφραστεί μέσω της δίκαιης κατανομής των περιορισμένων πόρων που υπάρχουν με στόχο την ασφάλεια ολοκλήρου του πληθυσμού και από την άλλη την ηθική και τον σεβασμό προς τις ανάγκες και τα ατομικά ανθρωπινά δικαιώματα του ενός και όχι των πολλών.
Μια πανδημία όπως αυτή που αντιμετωπίζουμε σήμερα απαιτεί από το σύστημα υγείας για να μπορέσει να σώζει ζωές, αρκετούς αναπνευστήρες για την υποστήριξη της αναπνοής των ασθενών σε εντατικές μονάδες θεραπείας. Ας προσέξουμε όμως τους κρίκους που ενώνουν την αλυσίδα . Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, δεν απαιτούνται μόνον αναπνευστήρες, αλλά απαιτούνται και κρεββάτια, απαιτούνται και τεχνικοί που να μπορούν να γνωρίζουν καλά την λειτουργία των μηχανήματων, απαιτούνται εξειδικευμένοι νοσηλευτές για να τα λειτουργήσουν, απαιτούνται και εξειδικευμένοι γιατροί, απαιτείται επάρκεια αναλωσίμων ειδών και φαρμάκων και άλλα πολλά.
Οι έκτακτες ανάγκες λοιπόν που αφορούν στην δημόσια υγεία απαιτούν πάνω από όλα καλούς σχεδιασμούς όχι βέβαια την ώρα που συμβαίνει η πανδημία αλλά πολύ πιο μπροστά. Αυτό το εκφράζω σαν ένα καθήκον κυρίως των πολιτικών που διαχειρίζονται τις τύχες και την υγεία των λαών τους παίζοντας κυριολεκτικά στα ζάρια τις ζωές των πολιτών τους.
Το καθήκον της σωστής καθοδήγησης και προγραμματισμού θεωρείται πρωταρχικής σημασίας γιατί οι απρόοπτες και έντονες αλλαγές στην ώρα ανάγκης θα κρίνουν προς τα πού θα στραφεί ο δείκτης και το μέγεθος της καταστροφής. Αυτοί οι σχεδιασμοί επιδρούν επίσης και στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών στην ώρα της έκτακτης ανάγκης, παρόλο που συνήθως δεν δίνεται η πρέπουσα προσοχή θεωρώντας την σαν δευτερεύον θέμα που αποτελεί ασφαλώς λάθος προσέγγιση.
Συμπέρασμα
Αν είχα να κάνω μια αυτοκριτική για το πώς τα πήγαμε μέχρι την στιγμή αυτή, θα έλεγα με ειλικρίνεια ότι απροσδόκητα τα πήγαμε πολύ καλά. Εάν δε θα ερωτώμουν ποιο ήταν το κλειδί αυτής της επιτυχίας θα έλεγα η συμβολή όλων μας. Δεν είναι επίτευγμα του ενός. Είναι συλλογικό επίτευγμα, τόσον της κυβέρνησης που έλαβε έγκαιρα και δραστικά μέτρα, όσον και του νεογέννητου συστήματος υγείας που δεν πρόλαβε να καταλάβει τι γίνεται και βρέθηκε στο επίκεντρο του προβλήματος, όσον και της επιστημονικής ομάδας αλλά και στο ότι η πλειοψηφία των πολιτών συμπεριφέρθηκε ώριμα.
Σε καιρούς έκτακτων αναγκών όπου τα συστήματα υγείας επιβαρύνονται υπερβολικά με αποτέλεσμα να απειλούνται με κατάρρευση αλλά και καταστροφικές συνέπειες επάνω στον πληθυσμό, οι φροντιστές υγείας οφείλουν να αυξάνουν την προσοχή και ευαισθησία τους σε καθήκοντα όπως της μη εγκατάλειψης του ασθενούς και της σωστής διαχείρισης της αβεβαιότητας κατά την διάρκεια της κρίσης. Οι ευθύνες από την άλλη των Οργανισμών Ασφάλισης Υγείας, του Υπουργείου Υγείας, των προϊσταμένων των κρατικών και ιδιωτικών νοσηλευτηρίων αλλά και αυτών που διαμορφώνουν πολίτικες της υγείας είναι πολύ μεγάλες και αναφέρονται σαν καθήκοντα προστασίας του προσωπικού τους και σωστής και έγκαιρης καθοδήγησης χωρίς με κανένα τρόπο να παραμελουνται όλα τα άλλα.
Για να επιβεβαιώσουμε την καλή πορεία μας σε αυτή την παγκόσμια δοκιμασία, απαιτείται η προσεχτική συνέχιση της παρακολούθησης της νόσου και ασφαλώς να επιδιωχθεί να γίνουν μελέτες για εντοπισμό των αδυναμιών μας και λαθών που ίσως να έγιναν και ασφαλώς να προταθούν άμεσα μέτρα για να προλάβουμε τα επόμενα κύματα που πιθανόν θα ακολουθήσουν. Η πανδημία αυτή θα αλλάξει πολλά πράγματα. Το ερώτημα είναι αν θα μπορέσουμε να ωφεληθούμε από την εμπειρία μας αυτή.
