14/08/2025
आयुर्वेद अनुसार वात, पित्त र कफ दोषलाई सन्तुलित गर्ने उपाय
यो पोस्टलाई ध्यानपूर्वक दुई पटक पढ्नुहोस्।
शरीरमा तीन दोष हुन्छन्:
* वात (GAS) - लगभग ८० रोग
* पित्त (Bile) - लगभग ४० रोग
* कफ( mucus,phlegm or COUGH) - लगभग २८ रोग
यी तीनै दोषका मुख्य लक्षण र तिनीहरूलाई घरेलु उपचारबाट कसरी सजिलै निको पार्ने भन्ने बारे यहाँ जानकारी दिइएको छ।
उपचारका लागि यहाँ दिइएको सबै नियमहरू कडाइका साथ पालना गर्नुहोस्।
जुन मानिसको ठूलो आन्द्रा (बृहत आंत्र) मा फोहोर जम्मा हुन्छ, उसलाई मात्र रोग लाग्छ। एनिमा यस्तो विधि हो जसले ठूलो आन्द्रा सफा गर्छ र जुनसुकै रोगलाई पनि निको पार्न मद्दत गर्छ। संसारका सबै रोगहरू यी तीन दोष बिग्रिएपछि मात्र लाग्छन्।
वात (GAS) अर्थात् वायु
* लक्षण: शरीरमा वायु जहाँ रोकिएर ठोक्किन्छ, त्यहाँ दुखाइ हुन्छ। यदि दुखाइ छ भने, बुझ्नुहोस् कि वायु रोकिएको छ। पेट दुख्ने, कम्मर दुख्ने, टाउको दुख्ने, घुँडा दुख्ने, छाती दुख्ने आदि यसका लक्षण हुन्।
* अन्य लक्षण: डकार आउनु, चक्कर लाग्नु, घबराहट र हिचकी आउनु पनि वात दोषका लक्षण हुन्।
* कारण:
* ग्यास उत्पादन गर्ने खानाहरू जस्तै दाल आदिले ग्यास र यूरिक एसिड बनाउँछन्।
* यूरिक एसिड जहाँ पनि जम्मा हुन्छ, त्यहाँको हड्डीको तरल पदार्थ कम हुन्छ, हड्डी खिइिन थाल्छ र आवाज आउन थाल्छ। डाक्टरहरू यसलाई 'ग्रिज' सकिएको, स्लिप डिस्क, स्पोन्डिलाइटिस वा सर्भाइकल भन्छन्।
* मैदा र चोकर नभएको आटा खानु।
* बेसनबाट बनेका खानेकुरा खानु।
* दूध र दूधबाट बनेका पदार्थहरूको सेवन गर्नु।
* व्यायाम नगर्दा आन्द्रा कमजोर हुन्छ।
* निवारण:
* अदुवाको सेवन गर्नुहोस्। यसले वायु समाप्त गर्छ, रगत पातलो बनाउँछ र कफ पनि बाहिर निकाल्छ। सुठोको पाउडर राति सुत्नुअघि आधा चम्चा मनतातो पानीसँग खानुहोस्।
* लसुनले कुनै पनि ग्यासलाई बाहिर निकाल्छ। यदि छाती दुख्न थाल्यो भने तुरुन्तै ८-१० केस्रा लसुन खानुहोस्। यसले तुरुन्तै ब्लकेजमा आराम दिन्छ। लसुनले कफ र टिबी जस्ता रोग पनि मार्छ। जाडोमा बिहान-बेलुका २-२ केस्रा र गर्मीमा १-१ केस्रा लसुन तरकारी, जुस वा चटनीमा काटेर खानुहोस्।
* मेथी पनि अदुवा र लसुन जस्तै काम गर्छ।
* प्राकृतिक उपचार:
* तातो र चिसो कपडाले सेक्नुहोस्। यदि दुख्ने अंग तातो छ भने चिसोले सेक्नुहोस्, चिसो छ भने तातोले सेक्नुहोस्। यदि सामान्य छ भने एक मिनेट तातो र एक मिनेट चिसोले सेक्नुहोस्।
कफ
* लक्षण: मुख र नाकबाट खकार आउनु, रुघाखोकी, टिबी, निमोनिया आदि यसका मुख्य लक्षण हुन्। सास फेर्न गाह्रो हुनु, दम वा सिँढी चढ्दा स्वाँस्वाँ हुनु पनि यसका लक्षण हुन्।
* कारण:
* तेल र चिल्लो पदार्थको अधिक सेवन।
* दूध र यसबाट बनेका कुनै पनि पदार्थ।
* चिसो पानी र फ्रिजका खानेकुरा खानु।
* धुलो, धुवाँ आदिमा धेरै समय बस्नु।
* घाममा नबस्नु।
* निवारण:
* भिटामिन सीको सेवन गर्नुहोस्। यो कफको शत्रु हो र यसले दिशाको माध्यमबाट कफ बाहिर निकाल्छ (जस्तै अमला)।
* लसुनले पसिनाको रूपमा कफलाई पगालेर बाहिर निकाल्छ। यसले रक्तचाप सामान्य बनाउँछ, रक्तसंचार ठीक राख्छ र राम्रो निद्रा लाग्छ।
* अदुवा पनि कफ नाशकमा सर्वश्रेष्ठ छ।
* प्राकृतिक उपचार:
* एक गिलास मनतातो पानीमा एक चम्चा नुन राखेर गार्गल गर्नुहोस्।
* मनतातो पानीमा खुट्टा डुबाएर बस्नुहोस्, २ गिलास सादा पानी पिउनुहोस् र टाउकोमा चिसो कपडा राख्नुहोस्। यो काम हरेक दिन १० मिनेट गर्नुहोस्।
* हरेक दिन ३०-६० मिनेट घाममा बस्नुहोस्।
पित्त (Bile)
* लक्षण: वात र कफ दोषमा भएका रोगहरू बाहेक अरू सबै रोग पित्तका रोग हुन्, जस्तै उच्च रक्तचाप, सुगर, मोटोपना, गठिया (अर्थराइटिस) आदि।
* शरीरमा कहीं पनि पोल्नु, जस्तै पेट, पिसाब फेर्दा, दिसा गर्दा, वा छालामा जलन हुनु।
* अमिलो डकार आउनु।
* शरीर भारी हुनु।
* कारण:
* गरम मसाला, रातो खुर्सानी, नुन, चिनी, अचार।
* चिया, कफी, चुरोट, सुर्ती, रक्सी।
* मासु, माछा, अण्डा।
* दिनभर पकाएको खाना मात्र खानु।
* रिस, चिन्ता, तनाव।
* औषधि सेवन।
* दिशा-पिसाब रोक्नु।
* १३ वेगहरू (जस्तै हाच्छिउँ, पाद आदि) रोक्नु।
* निवारण:
* पुरानो र नयाँ रोग दुवैको एउटै समाधान: फाटेको दूधको पानी पिउनुहोस्। तातो दूधमा कागती हालेर दूध फाट्नुहोस् र त्यो पानी छानेर पिउनुहोस्। यो पेटका सबै रोगका लागि रामबाण हो र सबै प्रकारको ज्वरो पनि टाढा राख्छ।
* फलफूल र तरकारीको रस, जस्तै अनार, लौका, बन्दाकोभी आदिको रस पिउनुहोस्।
* कागती पानीको सेवन गर्नुहोस्।
* प्राकृतिक उपचार:
* पेटलाई भिजेको कपडाले चिसो बनाउनुहोस्।
* मेरुदण्डलाई चिसो राख्नुहोस्। पक्षघात (प्यारालाइसिस) मेरुदण्डको गर्मीले हुन्छ। भिजेको कपडाले मेरुदण्डमा पट्टी राख्नुहोस्।
* व्यायाम र योग गर्नुहोस्।
* गहिरो निद्रा सुत्नुहोस्।
उपचार गर्नु भन्दा रोकथाम गर्नु राम्रो हो। स्वदेशी बन्नुहोस्, प्रकृतिसँग जोडिनुहोस्!
