21/12/2025
Με αφορμή το θέμα που έπεσε στο μάθημα της αναπτυξιακης ψυχολογίας στις κατατακτήριες εξετάσεις Α.Π.Θ.
Με αφορμή το θέμα που έπεσε φέτος στις κατατακτήριες εξετάσεις σχετικά με τη νοημοσύνη (και το φαινόμενο Flynn), θα ήθελα να μοιραστώ κάποιες προσωπικές αλλά και επιστημονικές σκέψεις επί του θέματος.
Το Flynn effect περιγράφει ένα από τα πιο σταθερά ευρήματα της ψυχομετρίας του 20ού αιώνα: σε πολλές χώρες, ο μέσος δείκτης IQ αυξανόταν εδώ και αρκετές δεκαετίες διαγενεακά. Εντυπωσιακό, πράγματι. Αλλά τι σημαίνει αυτό; Και γιατί συμβαίνει;
Όχι επειδή οι άνθρωποι «γεννιούνταν πιο έξυπνοι» προφανώς.
Για να το ξεκαθαρίσουμε: το φαινόμενο Flynn δεν αποδεικνύει ότι η ανθρωπότητα έγινε βιολογικά ανώτερη. Η θετική αυτή μετατόπιση δεν ενσωματώθηκε σε κάποιο γονιδιακό πλεονέκτημα. Δεν είναι μη αντιστρέψιμη, δεν είναι οικουμενική, ούτε γραμμική ή ομοιόμορφη. Αντίθετα, επιβεβαιώνει με σαφήνεια την επίδραση του εκάστοτε βιοοικολογικού συστήματος σε κάθε πτυχή της ανθρώπινης λειτουργίας — άρα και σε αυτό που ονομάζουμε «νοημοσύνη».
Παράγοντες όπως η διατροφή, η υγεία, η πολυπλοκότητα των ερεθισμάτων, οι γνωστικές απαιτήσεις της καθημερινότητας, αλλά και οι γνωστικές προσδοκίες, αποτελούν εξωγενείς συνθήκες που σμιλεύουν αυτό που τόσο συχνά και τόσο βαθιά πιστεύουμε ότι είναι έμφυτο.
Τα τελευταία χρόνια, όμως, τα δεδομένα έχουν αλλάξει . Στον δυτικό κόσμο το φαινόμενο Flynn έχει επιβραδυνθεί ή ακόμη και αντιστραφεί. Σε αρκετές χώρες παρατηρείται στασιμότητα ή πτώση σε συγκεκριμένους γνωστικούς δείκτες. Και στην Ελλάδα, σύμφωνα με συγκλίνουσες εκτιμήσεις, ο μέσος δείκτης IQ παραμένει γύρω στο 90.
Ίσως, λοιπόν, το IQ να μην μετρά τη νοημοσύνη.
Τουλάχιστον όχι όπως συνήθως —και συχνά λανθασμένα— νομίζουμε.
Η νοημοσύνη, ως ποιότητα, δεν μπορεί να αποκοπεί από το πλαίσιο μέσα στο οποίο σφυρηλατείται. Και το IQ, ως εργαλείο μέτρησης, δεν μπορεί να αποκοπεί από τους ορισμούς που του αποδίδουμε για να το μετρήσουμε. Οι σύγχρονες θεωρίες της νοημοσύνης έχουν ήδη απομακρυνθεί από το μονοπαραγοντικό μοντέλο και προτείνουν πολυδιάστατες προσεγγίσεις (βλ. Sternberg, Gardner, Goleman), οι οποίες δεν αποδίδονται επαρκώς σε έναν και μόνο αριθμό.
Πέρα από αυτό, κάθε εργαλείο μέτρησης υπόκειται σε μεθοδολογικές και στατιστικές μεροληψίες. Με απλά λόγια: δεν είμαστε απολύτως βέβαιοι ούτε για τον λειτουργικό ορισμό της νοημοσύνης, ούτε για την απόλυτη εγκυρότητα των εργαλείων που χρησιμοποιούμε για να τη μετρήσουμε.
Το IQ είναι ένα εργαλείο, βαθιά εξαρτημένο από το κοινωνικό, εκπαιδευτικό και ψυχολογικό περιβάλλον μέσα στο οποίο εφαρμόζεται. Επηρεάζεται από την πρόσβαση στη μάθηση, την ποιότητα της εκπαίδευσης, την υγεία, το γλωσσικό και πολιτισμικό πλαίσιο — αλλά κυρίως από κάτι λιγότερο απτό: τη συναισθηματική στάση απέναντι στη σκέψη.
Η διεθνής βιβλιογραφία είναι σαφής. Το χρόνιο στρες, ο φόβος αξιολόγησης και τα τραυματικά περιβάλλοντα μειώνουν την εργασιακή μνήμη, την αφαιρετική σκέψη και τη γνωστική ευελιξία. Αντίστροφα, η αίσθηση ασφάλειας, η μεταγνώση και η εμπιστοσύνη στη γνωστική διαδικασία αυξάνουν θεαματικά τη λειτουργική απόδοση — ακόμη και κατά 8–12 μονάδες IQ.
Το πιο εντυπωσιακό ίσως είναι ότι το ίδιο άτομο, σε διαφορετικές συνθήκες, μπορεί να μοιάζει μέτριο, ικανό ή εξαιρετικό. Όχι επειδή αλλάζει το μυαλό του, αλλά επειδή αλλάζει η πρόσβασή του στις ίδιες του τις δυνατότητες.
Και εδώ αναδύονται τα κρίσιμα ερωτήματα:
Τι είναι τελικά η νοημοσύνη;
Μπορεί να μετρηθεί;
Και αν μετριέται, είναι σταθερή και αμετάβλητη;
Μπορούμε μέσω αυτής της μέτρησης να προβλέψουμε τη γνωστική εξέλιξη ενός ανθρώπου;
Ή την ψυχική του υγεία, την προσαρμοστικότητά του, την ικανοποίησή του από τη ζωή;
Στην Ελλάδα, η σκέψη συχνά βιώνεται ως ρίσκο. Το λάθος τιμωρείται, η άγνοια ντροπιάζεται, η αξιολόγηση αγχώνει, η αμφιβολία παρεξηγείται. Το σχολείο, η οικογένεια και οι κοινωνικές νόρμες καλλιεργούν τον φόβο και τη ντροπή εκεί όπου θα έπρεπε να καλλιεργείται η περιέργεια και η δημιουργικότητα — οι βάσεις της μάθησης.
Έτσι, ο εγκέφαλος των παιδιών μαθαίνει να λειτουργεί υπό απειλή.
Και υπό απειλή δεν σκεφτόμαστε καλύτερα· σκεφτόμαστε λιγότερο.
Δεν ακούγεται λοιπόν παράλογο να υποθέσουμε ότι η Ελλάδα «χάνει» λειτουργικές μονάδες μέσου όρου IQ όχι λόγω βιολογικής υστέρησης, αλλά λόγω πολιτισμικών δομών που αναστέλλουν τη γνωστική απόδοση.
Το φαινόμενο Flynn δεν είναι απλώς μια ιστορική καταγραφή. Είναι μια εύγλωττη υπενθύμιση ότι η νοημοσύνη δεν αποτελεί σταθερό μέγεθος, αλλά μια ευάλωτη, εύπλαστη δυνατότητα, άρρηκτα εξαρτημένη από το περιβάλλον που τη διαμορφώνει. Φαίνεται να ευδοκιμεί εκεί όπου επικρατεί ασφάλεια, σταθερότητα και νοητική ελευθερία, και να φθίνει εκεί όπου η σκέψη βιώνεται ως απειλή, η αμφισβήτηση ως κίνδυνος και η νοητική διερεύνηση ως πράξη έκθεσης.
————————————————-
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Nisbett, R. E., Aronson, J., Blair, C., Dickens, W., Flynn, J., Halpern, D. F., & Turkheimer, E. (2012).
Intelligence: New findings and theoretical developments. American Psychologist, 67(2), 130–159.
Teasdale, T. W., & Owen, D. R. (2008).
Secular declines in cognitive test scores: A reversal of the Flynn effect. Intelligence, 36(2), 121–126.
Bratsberg, B., & Rogeberg, O. (2018).
Flynn effect and its reversal are both environmentally caused. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 115(26), 6674–6678.
Steele, C. M., & Aronson, J. (1995).
Stereotype threat and the intellectual test performance of African Americans. Journal of Personality and Social Psychology, 69(5), 797–811.
Trahan, L., Stuebing, K. K., Fletcher, J. M., & Hiscock, M. (2014).
The Flynn effect: A meta-analysis. Psychological Bulletin, 140(5), 1332–1360
Ritchie, S. J., & Tucker-Drob, E. M. (2018).
How much does education improve intelligence? A meta-analysis.
Psychological Science, 29(8), 1358–1369.
McEwen, B. S., & Morrison, J. H. (2013).
The brain on stress: Vulnerability and plasticity of the prefrontal cortex.
Trends in Cognitive Sciences, 17(10), 529–539.
