29/11/2025
Ayiti maladi enfektyez(VIH/SIDA), chimen richès blankomani, pye kout pran douvan
Ayiti, peyi akizatè, viktim, meprize, maltrete, imilye pa tout sòt prejije nan debi lane 1980. Avan 1980, anpil moun te konn rive tonbe malad kote yo gen yon ansanm manifestasyon nan kò yo : bouton nan kò yo, cheve yo vin swa, yo konn gen dyare, yo pèdi anpil pwa, men lasyans pat anzimi pou konnen reyelman sa ki tap pase a.
Blan meriken fè konprann se dwogè masisi oswa lesbyèn ayisyen ki malad nan san ki pote maladi sa a, ki te rele 4 H (Homoséxuels, Héroïnomanes, lHémophiles et Haïtiens).
Nan jounal New York Times, 3 jiyè 81, ki gen tit rare: cancer observé chez les 41 homosexuels. 7 mwa aprè (6 jan 82), nan yon jounal ki rele liberasyon, li sòti yon atik ki di : mystérieux cancer chez les homosexuels américains. 6 lane aprè, jounal sa, ki se Le Figaro, yo fè sòti yon tèm anglè *gay syndrome*. Se nan menn lane sa a, ekspresyon *maladi 4H* te rive. Toujou nan lane 82, sig AIDS-SIDA: La maladie est renommée AIDS (Acquired Immunodeficiency Syndrome), en français SIDA (Syndrome d’immunodéficience acquise).
Gen letid ki moutre, ta sanble pwoblèm sa te la depi 1880 yo; paske nan lane 1959, pèp Afriken te gèlè frape pa yon bagay konsa. Rezon an se paske yo jwenn viris ki ta sanble parey ak VIH ki rele: les Virus de l’immunodéficience simienne (SIV). kote se nan bet yo rele senj la li sòti, animal sa a gen trè moun e li ka bay li ak moun, mod repwodiksyon anpil, se sak fè pral gen VIH 1 ak 2.
Men nan mwa me 83, syantifik yo te rive vrèman kapab pale san danje oswa site non mikwob sa lòm patka gen kontwol e ba li non reyelman.
Mezanmi tande, viris sa a rive tabli kò li nan preske tout mond la (pandemi) ak yon vitès egzajere sitou nan peyi, yo oze rele sou devlope, anpil moun rive ale nan peyi san chapo (mouri). Trape jèm VIH nan opòk sa, mezanmi, se te tankou yon fado ki chita sou tèt nou (epe damoklès), li gen pou li wè 7 koulè lakansyel telman imilyasyon te avayi yo. Men m vle raple nou yon bagay, epòk sa, medikaman pou pwoblèm sa te vreman koute. Si nous ta pran zidovudine (ZDV), ki se premye ARV ki apwouve nan lane 1987, answit 1996 yo nou pral gen zidovudine, didanosine, stavudine, lamivudine anfen nan lane 2000 nou pral gen sa yo :abacavir, emtricitabine, ténofovir ki vin ranplase kek nan sa nou te site avan yo akoz efè sonkondè yo. 31,6 milyon moun ki te aksè ak medikaman.
*Estatistik*
Nan denyè (2024) rapò ògònizasyon ki responsab sante nan mond la, OMS. Gen 65% kap viv ak VIH la men se nan zòn Lafrik (nwa); OMS di gen anviwon 630 000 moun ki mouri epi 1,3 ak 1,5 milyon moun ki rive atrape enfeksyon sa a(nouvo), sa vle di danje a reyelman la, se met kò ki dwe veye kò li. Alò gen anpil efò kap fèt paske nan lane 1996, te gen anviwon 3.4 milyon moun ki te enfekte kont 1.3 nan lane 2024. Nan lane 2004, te gen 2.1 milyon mò VIH men 2024 gen 630 000 moun e 2010 li te 1.4 milyon moun.
*Men kijan viris la transmet*
Frè ak sè m yo, men sa map di nou, se konnen ki ale lajistis tande, pa konnen chita kò li yon kote epi li pa chèche moun kont. Ekoute zanmim yo, kiyès ki pa janm gen yon tet femal, pa janm gen yon ti grip, yon kò kraze, yon dyare, vini piti, epi rive ap touse san rete, e menn rive gen yon ti fyèv?. Kiyès nan nou la a ki pa rive fè bagay ( fè seks) ak tiboubout li (sila a ki marye, oswa ki poko marye, moun ki renmen, sila kap fonksyone nan kafe elatriye, menn ka vyol yo)?. Nou tout ekspoze ak tout kalte enfeksyon moun ka pran nan fè bagay san kapòt, kote nou ka rive trape yon bakteri, yon viris (ki li menn pa gen gerizon pou li men gen tretman), parazit elatriye?.
Eben nan sans sa a, se konnen pou nou konnen kisa nou dwe fè, si nou deside fè bagay san kapòt oswa ak kapòt. Se nou ki dwe konnen, eske nou deja konnen patnè a byen e rive fè li konfyans je fèmen san prèv (egzamen ki ka di moun nan gen yon enfeksyon lakay li). Tankou m toujou di, lavi pa vann nan mache men lavi jere nan lopital.
Sante w se pou ou li ye, pwoblèm ak konsekans yo, se pou w yap ye paske se w menn ki pral viv yo. Men nou ta ka evite yo, si tout fwa nou pran anpil prekosyon epi fè prevansyon. Eben tande, mikwob sa ki rele VIH la, moun ka trape li nan fè bagay san kapòt, nan kontak san lot moun ki te deja enfekte, nou ka pran li nan preske tout likid kap sòti nan kò nou men li pap posib nan krache, nan swe, nan p**i men li nan espèm gason an, li nan likid kap sòti nan bouboun fi a. Se pou rezon sa nou dwe pridan ak moun, si nou deside fè bagay ak yon moun tout bon san kapòt, nou dwe fè tès VIH nou. Fè tibèf gen two danje nan sa paske likid kap sòti nan bouboun ak kòk, gen VIH la ladan yo. Nap jwenn VIH la nan let manman pitit ki gen VIH la, sa vle di timoun nan pap ka nan sousi tete manman li, manman an pap ka rive fè kouch nòmal, se pou tet sa li dwe ale lopital pou bonjan swivi kapab fèt jis pou li kapab mete li sou medikaman jis pou evite pataje viris la ak tibebe a pandan lap akouche( kouch nòmal). Pa bliye tout viris bezwenyon kò vivan pou li devlope e viv, mikwob se pi bon zanmi nou yo ye, dayè pagen moun ki kapab viv san mikwob. Nan trip nou, nou telman gen mikwob, nou pap janm ka rive konte yo, genyen ki ka touye nou konsa genyen yo la pou pwoteje nou.
Youn nan kesyon pou nou poze tet nou, ant mikwob la ak lòm (moun), kiyès ki pi mechan, enbesil?
Selon yon gwo syantifik nan domèn lasante, ki rele Claude Bernard, li di mikwob se zanmi nou, e yo prè pou yo viv ak nou san pwoblèm depi nou respekte règ ak pwensip yo. Li pale nou nosyon teren (terrain) : teren an se tout lame ki nan kò nou ki la pou defann nou, kote ka gen atak yon kò lame kap sòti deyò kò epi lap rantre pa nenpot mwayen. Se tankou 2 ekip foutbòl, chak ekip bezwen genyen donk yo chak gen estrateji yo pral anplwaye pou konvenk anfas la. Se konsa mikwob la ye, li pa responsab anyen, se nou menn ki dwe ranfose lame ki nan kò nou ( sistèm defans nou oswa sistèm iminitè) nan atitid nou, nan konpotman alimantè nous yo, nan mòd jesyon kote nap viv(anviwonnman), nan mod jesyon sante mantal nou.
Eske nou te konnen medikaman pap fè anyen pou nou si lespri nou pa anpè, si nou pa pa konsyan nou malad, jis pou pa fè eksè e rive konnen kisa nou ka fè kòm solisyon e rive gen bonjan konsyans kote nou pap pataje anyen ki pa bon ak lot moun e pran nonplis. Pi gwo chèn pou n kase nan lespri nou se pè, estrès. Se pou konnen kisa nou kapab manje paske depi yon moun pa rive manje lap mouri kanmèn yon jou akoz sistèm ap vin febli e maladi ap rantre lakay li. Se pa maladi a ki touye li vre men se paske li pa jwenn manje e kò a tonbe adefayans paske li pa rive jwenn sa li ta dwe jwenn nan. Se pou rezon sa :
Nou dwe manje bon jan manje natirel san pwodwi chimik endistriyel tankou angrè. Nou dwe bwè bon ji natirel, manje anpil fwi peyi, sispann ak manje ki sòti nan peyi letranje ki deja pèdi tout nanm li, manje sa yo sanble ak mò oswa kadav ki pa okin selil vivant nan kò li, kote san li tounen dlo. Anpasan, kite m di w sa: anpil pwodwi estale nan makèt ki gen konsèv andedan yo se pwazon pou kò a...
Manje se youn nan mwayen pou kenbe kò nou nan bon jan lasante, evite pote mwens s*k ak alkòl nan kò nou. Se pou manje anpil pwoteyin, bon grès tankou zaboka, kokoye, lwil doliv, zanmand pou, manje bon legim (fey yo)kom anti oksidan kote li pral elimine tout yon seri dechè nan kò nou ki ka koze kansè, entoks*kasyon selil yo, kote selil yo vin paka reponn ak travay yo sitou mitokondri, ki se yon agònit toupwisan pou kò nou. Pran ben soley, pran anpil vitamin b yo, bwè bon dlo trete san lot pwodwi ki pral deranje kò nou, dòmi tankou pou l, sa vle di fok kò nou pran omwen 8 tè jiska 10 zè tan pou li rekipere kek bagay nan kò nou sitou ant minwi pou rive 4 trè nan maten. Fè anpil egzesis fizik, sa vle bouje.
Meyè medikaman kò nou, se pa grenn, se pa piki men se manje daprè sa papa medsin nan te di. Fimen se gwo malè pandye sou sante nou, kote nou abite li dwe toujou pwop e sen.
Eske nou te konnen byen nou ka atrape yon mikwob men nou pa rive malad?
Wi sa egziste anfonksyon desa m sot pale anlè a ki se konpotman yo, sitou nan mod konsomasyon nou yo, mikwob la ka rantre nan kò nou men li paka fè nou anyen akoz kò nou byen simante. Moun nan ka gen yon mikwob nan san li men li paka manifeste sou li, pafwa sa sòti nan mòd jèn nou ak mod sistèm defans, pa bliye yon bon sistèm iminitè rive fome reyelman fin fome aprè alètman daprè yon pwofesè, kansewolog fransè ( Henri Joyeux). Tankou si nou ta pran koup sewo diskòdan, youn nan patenè yo gen vih epi lot la pa genyen li malgre yap fè bagay san kapòt. San nou dwe konnen, fok kò nou libere plis pase 200 kopi / ml VIH nan san nou, pou li kapab rive enfekte yon lot. Tan nap manje byen e nap pran medikaman yo alè eben se konsa chaj viral la ap bese, konsa nap rive kase chèn sa a.
Jodi a, ak evolisyon lasyans sitou nan domèn endistri famasetik, anpil molekil ap kreye pou pote solisyon e anmenntan kreye pwoblèm. Kreyasyon medikam vini aprè yon maladi vin paret : vaksen, konprime, piki, siwo e latriye; kiyès ki vin ak yo ? Sak met endistri sa yo ? kiyès kap finansye yo ? Pou kiyès yap medikam yo ap fèt ? Ki konsekans kap vini nan 10 zan ou plis? Epi eske konn gen envestisman san lide pwofi oswa enterè?
Se la a m vle pale richès blankomani. VIH kreye anpil anpwa nan peyi sou devlope yo nan pwofi peyi kap pwodwi medikaman kont VIH -SIDA. Pafwa chodyè a moute sou do nou men lal desann lakay yo, eben nou se viktim sou tout fom, Ayiti pap peri, nap kale je nou sou tout fòm. Nan moman nap pale la se yon kesyon *prèp* pou evite moun pran VIH SIDA. Yon fason pou plis moun vin ekspoze, e pou plis molokil kapab ekoule(politik ekonomik)
Se pou rezon sa m ve di nou frè ak sèm yo, gade kote nou prale e kote nap mete pye nou nan mond sa.
Se pou nou manje byen, pandan nap pran medikaman yo alè, maladi pa yon fatalite, ni se pa lafen dimond, nou dwe pran bon jan mezi pou pwoteje tet nou e lot yo. Se pou nou toujou pwoteje tet nou nan mòd pratik seksyel yo, evite itilize materyel deja itilize tankou jilet, bistouri, sereng elatriye.
Nou ka manje nan menn asyet, bwè nan menn gode, domi menn kote ak sila ki ta frape de VIH IDA. Pa bliye w ka gen viris la men w pa malad paske siy ak sentòm yo poko paret. Pakont li ka kontinye ap transmet viris sa ak lot moun, yo rele yo PV-VIH ( personne vivant avec le VIH), moun kap viv ak viris la nan san yo.
SIDA, se tout PV-VIH ki rive gen siy ak sentòm ki devlope lakay ( sidéen/sideyen).
*Men siy ak sentòm enfeksyon sa* :
Nan premye faz enfeksyon VIH la, gen moun ki gen siy ak sentom konsa li konn pa vreman
Fyèv, tèt fèmal, bouton sou po, anmezi sistèm iminitè ap bese, lot maladi ap paret, gen yon seri gland kap gonfle nan kek kote nan kò li, lap mèg, gen fyev, gen dyare, e lap touse toutan. kan moun nan pa sou medikaman eben lap vin pi grav: konsè, tibèkiloz, maladi nan fwa nou, nan poumon nou.
*Konsey enpòtan*
Si nou rive manje byen, domi alè, pran medikaman alè, gen yon sel patnè, rete w menn sel, evite fimen, evite bwè alkòl, evite konsome s*k, fè espò eben maladi ki ta dwe vini yo ka pa rive tankou tibèkiloz, sifilis, kansè, enfeksyon nan poumon, pwoblèm nan fwa, pwoblèm sou po, nan nè yo kòm zona elatriye ka epanye nou kom maladi opòtinis.
Se pou rete fidèl nan relasyon nou
Se pou nou pratike tès san yo
Se pou nou mete kapòt
Se pou nou pap bay ni pran
Se pou manje e pran medikaman nou yo alè
Sante w se sante m, ann koze sou lasante. Ann konbat VIH nan pratike bonjan prekosyon paske gen maladi sou bout tè sa ki pired ke sa, tankou s*k, tansyon ak kansè.
Viv lasante
*Stanley POINT-DUJOUR, Inf.Lic*
