06/10/2025
Монголын уламжлалт, мартагдаж буй хоолнуудын жагсаалт
Сагсай – Үхрийн өөхтэй мах, цагаан будааг шөлтэй нь зөөлөн гал дээр удаан чанаад нухааж бэлтгэдэг монгол нутгийн уламжлалт хоол.
Түнтэг – Амталж татсан махыг жижиг гуриланд боож банш шиг хэлбэрээр чимхэж, шөлөнд чанаж иддэг хоол.
Тэгмэн – Адууны элэг, зүрх зэрэг дотор махыг давс, мангир зэрэг хачраар амтлан нарийн гэдсэнд нь чихэж усанд чанаж болгосон хамниган буриад хоол.
Шаа бэрээс – Цагаан будааг давстай усанд агшааж, дээр нь шар тосонд хуурсан өөхтэй мах хийж хольсон, сонгино халуун ногоогоор амталсан Өвөр Монголын махтай будааны хоол.
Уралдуур – Хонины сээр махыг давс, сармис, сонгиноор амтлаад улаан хоолойнд нь чихэж боон, усанд чанаж болгосон бөгөөд хүүхдэд бэлгэдэл болгон өгдөг уламжлалт хоол.
Жэнт – Ээзгий, арвайн гурил, хуурсан боорцгийн үйрмэг, цагаан чулуут сахар, адууны тос зэргийг хольж багсран хийдэг казах үндэстний уламжлалт амттан.
Найрц – Шар буюу цагаан будаанд мах, өөх болон үзэм, чавга зэргийг хамтад нь хийж чанаад, ус нь ширгэсэн хойно элсэн чихэр, давсаар амт тохируулан нухаж бэлтгэдэг Ордос, Алшаа нутгийн хоол.
Нанчимаг – Арвайн гурилыг хайлуулсан хонины сүүлний тосонд шингэтэл нь уур нүдүүрээр нүдэж бэлтгэдэг, ямааны арьсан тулманд хадгалж аяны хүнс болгон авч явдаг нунтаг хоол.
Төөлэй – Хонины чанасан бүтэн толгойг Буриад ард түмэн ингэж нэрлэдэг ба зочдод хүндэтгэлийн идээ болгон өргөн барьдаг уламжлалтай хоол.
Тугну – Малын элэг, уушги зэрэг дотор махыг хагас чанаж хэрчээд давс, сонгиноор амтлан гурилд өнхрүүлж, амсрыг нь битүүмжлээд ууранд жигнэж болгосон хамнигануудын хоол.
Тухлай – Тасалж бэлтгэсэн гурилын өөдсийг өрөм, сүүтэй шөлөнд хийж чанаад зөөлөн болгодог нэгэн төрлийн цагаан хоол.
Түкүва – Үхэр эсвэл хонины мах, цагаан будаа, монгол амууг (хоног будаа) хамтад нь хийж агшаагаад, дээр нь улаан чавга, чихэр зэргээр амт оруулан болгосон Ордос, Алшаа нутгийн агшаамал хоол.
Боодог – Ямаа буюу тарваганы махыг ясаар нь салгалгүй өөрийнх нь арьсанд хийж, улайсгасан халуун чулуугаар дотор нь битүү жигнэж болгосон уламжлалт хоол.
Хорхог – Малын ястай том хэрчсэн махыг давс, сонгиноор амтлаад тагтай төмөр сав (эсвэл цэвэрлэсэн гүзээ)-нд хийж, улайсгасан чулуутай хамт лаазлан битүү шарах аргаар болгосон хоол.
Булмаг – Амталсан бүйлс махыг (цул махыг) ороож хусны үйсэн цаасанд боогоод, халуун үнс нурманд булж, эсвэл элсэрхэг газар гүзээтэй махаа халуун элсээр булж, агаараар тусгаарлан өөрийн шүүсээр нь жигнэж болгодог эртний хоол.
Борц – Махыг намрын сэрүүнд нар салхинд хатааж удаан хадгалдаг монгол арга бөгөөд ингэж хатаасан махыг борц гэнэ; борцолсон мах нь хэдэн жил чанараа алдалгүй хадгалагдаж, уураг тэжээлээ барьдаг тул аялалд авч явж шөл суп хийхэд тохиромжтой хүнс болдог.
Гурван шимтийн шөл – Шүдлэн хонины далны бариул яс, борви болон толгойн ясыг махнаас нь салгаж, битүү саванд хийж удаан жигнэж гаргасан тунгалаг, тэжээллэг шөлөн хоол.
Их бүхэл – Хонины гэдэс дотор, толгой шийрийг авах төдийд бусад бүх махыг хэвээр нь үлдээн бүтнээр нь чанаад, гадна үс ноосыг нь халуун уураар зумлан цэвэрлэж, шар тосоор арчин бүхэл махаар нь тавагласан хамгийн хүндтэй уламжлалт зоог.
Ууц – Сүвээний хоёр хавирга, нурууны ууц хэсэг болон өөхөн сүүл бүхий хонины нуруу хэсгийг бүхэлд нь авч нямбайлан чанаад Цагаан сарын баярын үед өргөн барьдаг хүндэтгэлийн идээний мах.
Үүц – Хонины нядалсан махыг өвлийн дунд сард 5–7 хоног жаварт хатаасны дараа хавирга, өвчүү, элэг, бөөр зэргийг нь өөрийн сэмж өөхөнд нь хавсарган багцалж, нойтон ширэнд боон гүн хөлдөөж хадгалдаг нөөшилсөн махан идээ (ингэж бэлтгэсэн үүцийг хавар хүртэл муутгахгүй хадгална).
Зайдас – Малын цус, татсан мах, өөх зэргийг холин амталж цэвэрлэсэн гэдсэнд чихээд чанах буюу утаж хатаадаг гэрийн аргын хиам хэлбэрийн хоол.
Хярамцаг – Таван цул гэгддэг элэг, бөөр, зүрх, уушиг зэрэг дотор махыг шинэ цустай нь хольж гүзээнд хийн хөлдөөн бэлтгэдэг, өөх тостойн улмаас өвлийн хүйтэнд идэхэд тохиромжтой монгол хоол.
Битүү шөл – Махыг давс, сонгиноор амтлаад таглаа сайтай саванд (эсвэл гүзээ, олгойнд хийж амсрыг нь гурилаар битүүлэн) усанд буюу ууранд чанаж болгодог битүү чанамал шөлөн хоол.
Бантан – Гурилыг жижиг ширхэгтэй болгон үйрүүлж, халуун усанд хийж бутарган чанадаг, мах, давс зэрэг орцтой “алтан медальтай” хэмээн нэрлэгдсэн шөлөн хоол.
Каз – Адууны хавирга махыг өөхтэй нь давслаж амтлаад, адууны өлөн гэдсэнд цорой ястай нь чихэж хоёр үзүүрийг нь боон хатааж утаад дараа нь чанаж зөөлөртөл болгодог казах үндэстний утсан хиамт хоол.
Хайлмаг – Өрөм (зузаан цөцгий)-ийг буцалгаж шар тосыг нь ялгасны дараа бага зэрэг гурил, элсэн чихэр нэмж зөөлөн гал дээр өтгөртөл нь хутган буцалгаж хийдэг карамельжуулсан өрөмт амттан.
Ээзгий – Сүүг хөрөнгөөр ээдүүлж, гарсан ээдмийг нь зөөлөн галаар буцалган ширгээж өтгөрүүлээд, дараа нь тавган дээр асгаж нар салхинд тавьж хатааж бэлтгэдэг хатуу цагаан идээ.
Хавчуурга – Зузаавтар хавтгай хэрчсэн ясгүй махыг давс, сонгино, хөмөл зэргээр амтлаад хоёр халуун хавтгай чулууны хооронд хавчуулж, халуун нурман дээр гал түлэн жигд шарж болгодог, аян замд түргэн хийж болох хоолны нэгэн төрөл.
Хуйлмал – Хонины нурууны ясыг салгаж авсан зузаан махыг давс, сонгиноор амтлан ороогоод, давстай усанд хэсэг чанаж дутуу болоход нь гаргаж авч хонины сэмжээр ороон халуун цогонд шарж гүйцээдэг хоол.
Шахалдаг – Тарваганы махыг өөрийн тосонд нь зөөлөн гал дээр удаан чанаж шаргал болгосон хойно тохиромжтой саванд шүүстэй нь хийж амсар таглаж хөргөөн хадгалдаг, олон сар чанараа алдахгүй тул “тарваган шпирт” (шпрот) гэж нэрлэгддэг эртний хоол.
Шорлог – Чингисийн үеэс улбаатай, махыг ил гал дээр илд, сэлэм, сум зэрэг зэвсгээр шорлон шарж иддэг аргаас үүссэн уламжлал бүхий шарсан махны хоол; хожим энэ аргыг өрнөдөд “барбекю” хэмээн нэрлэх болсон байдаг.
Ялбаг – Тарваганы чанасан элэг, зүрх, бөөр, өөх зэрэг дотор махыг жижиглэн хэрчиж, давс, сонгино, хөмөл зэрэгтэй хольж базан хэвлэж бэлтгэсэн ихээхэн тослог, зөөлөн хоолны төрөл.
