11/02/2016
Voeten en kou: Raynaudfenomeen
Blootstelling aan kou geeft vaatvernauwing door het dichtknijpen (vasoconstrictie) van de kleine arterietakjes (arteriolen) en venen. Er vindt een verschuiving plaats van het bloed van de aanvoerende vaten (arteriën) naar de afvoerende venen waardoor minder warmteverlies aan de omgeving optreedt. Dit leidt tot verhoogde druk in de kleinste vaatjes (capillairen) met meer vochtuittreding in de weefsels, een hogere concentratie van het bloed door indikking en een slechtere doorbloeding. Afkoeling van de huid kan leiden tot verschillende klinische beelden zoals het raynaudfenomeen.
Raynaudfenomeen
Onder het raynaudfenomeen worden in aanvallen optredende witte verkleuring verstaan van een of meer vingers door ischaemie (verminderde doorbloeding). De primaire vorm (synoniem: ziekte van Raynaud) komt vooral bij jonge vrouwen van twaalf tot 25 jaar voor en is meestal onschuldig; de prevalentie onder vrouwen wordt geschat op tenminste 3% tot 5%. Aan het secundaire raynaudfenomeen (10% van alle patiënten), dat ernstiger verloopt, ligt een aantoonbare oorzaak ten grondslag.
Het raynaudfenomeen wordt gekenmerkt door het plotseling en in aanvallen optreden van pijnlijke witte verkleuring van een of meer vingers of (incidenteel) tenen door ischaemie (‘dode vingers’). Na een aantal minuten worden de vingers eerst blauw door cyanose en vervolgens heel rood door hyperemie (versterkte doorbloeding). Tijdens de kleurverandering zijn de acra koud, is de sensibiliteit verminderd en kan pijn optreden. Kou en emotionele stimuli kunnen een aanval provoceren. Patiënten met het primaire (idiopathische) raynaudfenomeen (ook wel de ziekte van Raynaud genoemd) zijn meestal jonge vrouwen die vaak al vanaf de kinderleeftijd koude handen hebben gehad. De ischaemie treedt doorgaans aan beide handen op in een symmetrische verdeling. Soms zijn er slechts incidenteel milde aanvallen, maar sommige patiënten hebben vele aanvallen per dag. Bij het secundaire raynaudfenomeen, waaraan een aantoonbare oorzaak ten grondslag ligt, zijn de verschijnselen meestal ernstiger, pijnlijker en niet zelden unilateraal. Bij ernstige ziekte kunnen secundaire huid- en nagelveranderingen optreden, zoals teleangiëctasieën in de nagelwallen, verdunning en ribbelig worden van de nagels, onycholyse en atrofie en sclerose van de vingers (sclerodactylie). In aanwezigheid van organische vaataandoeningen en bij systemische sclerose kan ulceratie en zelfs gangreen optreden. Ook kunnen aan de nagels schimmelinfecties aanwezig zijn bij een dergelijk chronisch beeld.
De pathogenese, waarbij vasoconstrictie van arteriolen en kleine arteriën een belangrijke rol speelt, is niet geheel opgehelderd. De oorzaak van de primaire vorm van het raynaudfenomeen is onbekend; genetische factoren spelen mogelijk soms een rol, de aandoening komt in bepaalde families vaker voor. Van de secundaire vorm zijn veel oorzaken beschreven. De meest voorkomende onderliggende aandoening (18%) is systemische sclerose, waarvan het in bijna de helft het presenterend symptoom is.
Patiënten met het raynaudfenomeen zorgen voor aangename warmte in huis, dragen warme kleding en al vroeg in het najaar handschoenen. Lokale vaatverwijdende preparaten zijn meestal ineffectief. De calciumantagonisten nifedipine en diltiazem kunnen effectief zijn (gemiddeld 30% vermindering van het aantal aanvallen en van de ernst daarvan), doordat ze contracties van de gladde spiercellen in de (perifere) vaten tegengaan. Bij patiënten met het secundaire raynaudfenomeen moet zo mogelijk de onderliggende aandoening behandeld worden. Bij de meeste patiënten met de ziekte van Raynaud geneest de aandoening na verloop van jaren spontaan; het beeld kan echter ook progressief zijn en tot ernstige afwijkingen leiden. Van alle patiënten met een primair raynaudfenomeen zal zich bij 13% binnen twee tot vijf jaar alsnog een oorzaak openbaren, meestal een systeemziekte. De prognose van patiënten met een secundair raynaudfenomeen is afhankelijk van de oorzaak.
Lees meer over voeten en kou in De Medische Voet van februari. Bent u nog geen abonnee, maar wilt u dit wel worden? Ga dan naar www.demedischevoet.nl en sluit een abonnement af. We sturen u de editie van februari dan nog toe.
