15/08/2025
🕉कृष्णातपरं किमपि तत्वमहं नजाने🕉
श्रीकृष्ण सनातन धर्मका सर्वाधिक पूज्यनीय र लोकप्रिय देवत्वहरूमध्ये एक हुनुहुन्छ। केहि परम्पराहरूमा उहाँलाई विष्णुका एक अवतारको रूपमा हेर्ने चलन छ भने केहि परम्पराहरूमा कृततः उहाँ नै परमेश्वर (परब्रह्म) मानिन्छन्। कृष्णको जीवन, लीला र शिक्षाले धर्म, दर्शन र भक्ति मार्गमा अमूल्य योगदान गरेको छ।
कृष्णको अलौकिकता र जीवन
कृष्ण वासुदेव र देवकीका सुपुत्रका रूपमा ब्रज (वृन्दावन/गोकुल) मा जन्मिनुभयो। बाल्यकालदेखि नै बालकृष्णका अनेक अद्भुत लीला—गोपालकथाहरू, माखनचोरी, रासलीला आदिले जनमन जिते। युवासमयमा उहाँले मथुराका राक्षसहरू विनाश गर्नुभयो र अन्ततः कौरव–पाण्डव संघर्षमा अर्जुनका सार्थक सखा तथा मार्गदर्शक (सञ्जीवक उपदेशक) बनेर भगवद्गीता दिएका हुनुहुन्छ। गीता उपदेशले जीवन, कर्तव्य, कर्म र भक्ति सम्बन्धी सार्वकालिक दर्शन दिएको छ।
अवतार सिद्धान्त र कृष्ण
हिन्दु परम्परामा ईश्वरले संसारको कल्याण र धर्मस्थापनका लागि विभिन्न कालखण्डमा अवतार लिने भनाइ प्रचलित छ। विष्णुको दशावतार—मत्स्य, कूर्म, वराह, नृसिंह, वामन, परशुराम, राम, कृष्ण (वा बालराम/बुद्ध अन्तर्गत परम्परा अनुसार भिन्नता), तथा कल्कि—प्रसिद्ध छन्। तर कृष्ण सम्बन्धी दार्शनिक विवेचनमा दुई धाराहरू स्पष्ट देखिन्छन्:
• विष्णुको अवतारको परिप्रेक्ष्य: यसअनुसार कृष्ण विष्णुको अवतार हुन्, जसले धर्मस्थापन र अधर्म नाशका लागि अवतार लिएका हुन्।
• कृष्णको सर्वोच्चत्व (स्वयं भगवान्) को परिप्रेक्ष्य: श्रीमद्भागवत् र केही वैष्णव परम्पराहरूमा कृष्णै परमेश्वर स्वरूप हुन् र अन्य अवतारहरु उहाँकै अंश अथवा प्रदर्शित स्वरूप मानिन्छन्।
सन्दर्भार्थे प्रसिद्ध संस्कृत श्लोकहरू
1. भगवद्गीता 4.7–4.8 (अवतारको प्रयोजन स्पष्ट गर्ने महत्त्वपूर्ण श्लोक)
यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥4.7॥
परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे ॥4.8॥
अर्थ (सङ्क्षेपमा) : हे अर्जुन, जब-जब धर्मको ह्रास र अधर्मको वृद्धि हुन्छ, म आफैं संसारमा अवतार लिन्छु — सधैं धर्मको पुनर्स्थापना र दुष्टहरूको विनाशको लागि, युगयुगमा।
1. भगवद्गीता 10.8 (कृष्णको सार्वभौमिक उत्पत्ति र केन्द्रियता)
अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः ॥10.8॥
अर्थ : म नै सबै वस्तुहरूको उत्पत्ति हुँ; सबै मबाटै आरम्भ हुन्छ — यसप्रकार बुद्घिमान् जनहरू मलाई भावसहित पूजा गर्छन्।
कृष्णको भूमिका — दीपक र मार्गदर्शक
कृष्णको प्रमुख योगदान मध्ये भगवद्गीता हो, जुन व्यक्तिगत कर्तव्य, निष्काम कर्म, ज्ञान तथा भक्ति तीनै मार्गहरूलाई सन्तुलित तरिकाले प्रस्तुत गर्दछ। युद्धभूमिमा उहाँले केवल रणनीतिक सल्लाह मात्र दिनुभएको होइन, जीवन-तत्व र आत्मा सम्बन्धी दार्शनिक उपदेशले मानवतालाई व्यापक मार्गदर्शन प्रदान गरेको छ। साथै कृष्णका बाल्यलीला र रासिका लीला मानव–ईश्वर सम्बन्धमा प्रेममूलक भक्ति (स्नेहजन्य भक्तियोग) को आदर्श प्रस्तुत गर्छन्।
अवतारहरूको शिक्षाप्राप्ति
अवतारहरूको कथाहरू केवल रोचक पौराणिक घटनाहरू होइनन्—यी प्रत्येक कथाले नैतिकता, धर्म, परोपकार र विश्वासका मूल पाठ सिकाउँछन्। मत्स्यले उद्धार, वराहले उद्धार र पृथ्वीको पुनर्स्थापना, रामले आदर्श पुरुषत्व र धर्मपालन, परशुरामले अधर्मविरोधी क्रियाशीलता, र कृष्णले प्रेम, चालाकी, नीति र परम ज्ञान—यी सबै मानवीय गुण र सामाजिक शिक्षा दिन्छन्।
निष्कर्ष
परमेश्वर श्रीकृष्ण हिन्दु धर्मका एक अद्वितीय दैविक व्यक्तित्व हुन्—उनले लीला, उपदेश र अवतारद्वारा संसारमा धर्म, प्रेम र ज्ञानको प्रवाह गराए। जहाँ कतिपय परम्पराहरूले उनलाई विष्णुको अवतार सम्झिन्छन्, त्यहाँ केही परम्पराहरूले उहाँलाई स्वयं सर्वोच्च परमेश्वर मान्छन्। भगवद्गीता र भागवत पुराणका श्लोकहरूले कृष्णको अवतार-उद्देश्य र सार्वभौमिकताबारे स्पष्ट शिक्षा दिन्छन्, जसले आज पनि लाखौँ मान्छेहरूलाई जीवनमा मार्गदर्शन र भक्ति-जागरणका लागि प्रेरित गरिरहेछ।
सम्पूर्णमा श्रीकृष्ण जन्माष्टमीको मंगल शुभकामना🙏🕉
