19/10/2025
प्रह्लाद: भक्तिको अपराजेय शक्ति-
हिन्दू धर्मशास्त्रको अमूल्य ग्रन्थहरू, पुराणहरू र इतिहासहरूमा भक्तिको महिमा अपरम्पार रूपमा वर्णन गरिएको छ। भक्ति भनेको केवल ईश्वरप्रतिको भावनात्मक आसक्ति मात्र होइन, यो त जीवनजीवनको एक सम्पूर्ण दर्शन, एक अविचल आस्था र अडिग विश्वासको नाम हो। यस्तो अडिग भक्तिको जीवन्त मूर्ति, भक्तशिरोमणि, दैवी शक्ति र मानवीय साहसको अद्भुत समन्वय हुन्– भक्त प्रह्लाद। उनको जीवन यात्रा केवल एउटा कथा वा इतिहास मात्र होइन, यो त भक्तिमार्गमा लाग्ने हरेक साधकको लागि एक जीवन-दर्शन, एक प्रकाश-स्तम्भ र अटल आस्थाको प्रेरणा हो। आजको आधुनिक, भौतिकवादी युगमा जहाँ मानिसहरू अशान्त, असंतुष्ट र दिशाहीन महसुस गर्छन्, त्यहाँ प्रह्लादको चरित्रले नै साँचो आनन्द, शान्ति र मुक्तिको मार्ग प्रशस्त गर्दछ।
प्रह्लादको जन्म प्राचीन कालमा दैत्येन्द्र हिरण्यकशिपुको घरमा भएको थियो। हिरण्यकशिपु आफैंलाई ईश्वरभन्दा शक्तिशाली मान्ने अहंकारी, घमण्डी र नास्तिक राजा थिए। उनले कठोर तपस्या गरी ब्रह्माजीबाट त्यस्तो वरदान प्राप्त गरेका थिए जसअनुसार न त कुनै मानव, न त देवता, न रात, न दिन, न आकाश, न पाताल, न भूमिमा र नै कुनै अस्त्र-शस्त्रले उनको मृत्यु हुन सक्थ्यो। यस वरदानले गर्दा उनको अहंकार आकाशचुम्बी भयो र उनले आफ्नो सारा राज्यमा आफ्नो पूजा मात्र गरिनुपर्छ भनी आदेश जारी गरे। तर, विधिको विधान अपरिवर्तनीय छ। जस घरमा ईश्वर-विरोधीको राज थियो, त्यहीँ ईश्वर-भक्तिको बीउ अङ्कुरित भयो। प्रह्लाद, हिरण्यकशिपुको सन्तान, जन्मजात भक्त थिए। उनको हृदयमा श्रीहरि विष्णुप्रतिको अनन्य प्रेमको अंकुरण उनको माताको कोखमा भएको थियो, जब गुरु नारदजीले उनकी आमा कयाधुले गर्भधारण गरेकी थिइन्, उनलाई भगवद्भक्तिको उपदेश दिएका थिए। यसैकारण, प्रह्लाद सानैदेखि नारायण-नारायण भन्दै हुर्किए।
बालक प्रह्लादलाई शिक्षा प्रदान गर्न उनका पिता हिरण्यकशिपुले दैत्यगुरु शुक्राचार्यका दुई पुत्र शण्ड र अमर्कलाई नियुक्त गरे। ती गुरुहरूले प्रह्लादलाई राजनीति, अर्थशास्त्र, शस्त्रविद्या, दण्डनीति लगायत सबै राजकुमारहरूलाई दिइने सामान्य शिक्षा दिन थाले। तर प्रह्लादको मन त्यसबाट टाढा-टाढै थियो। उनको चित्त त भगवान् श्रीहरिको नाम, गुण र लीलामा लागि सक्थ्यो। गुरुहरूले पढाएका सम्पूर्ण विषयहरू उनले भुल्ठ्यै गर्दथे र आफ्ना साथी दैत्यकुमारहरूलाई भगवान् विष्णुको महिमा, भक्तिको महत्त्व र संसारको नश्वरताको बारेमा उपदेश दिन थाल्थे। यो कुरा हिरण्यकशिपुको कानमा पर्दा उनले प्रह्लादलाई डाँटजर्क्याए, धम्क्याए, तर प्रह्लादको भक्तिमा जरापनि चल्चल भएन। उनको भक्ति अझ बलियो र प्रखर भएर उठ्यो।
हिरण्यकशिपुले आफ्नो छोरो प्रह्लादलाई सधैं भिषण यातनाहरू दिएर पनि उसको भक्ति भुलाउन सकेनन्। उनको क्रोध र हताशा असीमित भयो। उनले प्रह्लादलाई मार्ने योजनाहरू बनाउन थाले। उनले प्रह्लादलाई हात्तीको खुट्टा तल कुचल्न लगाए, तर प्रह्लाद सुरक्षित बाहिर आए। उनले प्रह्लादलाई विषालु सर्पहरूको बिचमा सुताए, तर सर्पहरूले उनलाई टोकेनन्। उनले प्रह्लादलाई अग्निमा होम गर्न लगाए, तर आगोले उनको रौं जरापनि जलाउन सकेन। उनले प्रह्लादलाई पहाडको चुचुरोबाट धकेल्न लगाए, तर प्रह्लादलाई केही भएन। उनले प्रह्लादलाई बारुला जस्तो हिमालयको हिउँमा बाँधेर राखिदिए, तर प्रह्लादको भक्तिले त्यो हिउँ पनि पग्लायो। उनले प्रह्लादलाई समुद्रमा डुबाउन खोजे, तर प्रह्लाद पानीमाथि तैरे। हरेक प्रयासमा, प्रह्लादको भक्ति र विश्वास अझ चम्किँदै गयो। उनले भने, "हे नृसिंहदेव, तपाईं सर्वव्यापी हुनुहुन्छ। तपाईं कहीं पनि हुनुहुन्छ, कण-कणमा हुनुहुन्छ। तपाईंले मलाई यी यातनाबाट बचाउनुहुन्छ। म तपाईंमा नै आश्रय लिएको छु।"
यी घटनाहरूले प्रह्लादको भक्तिमा कुनै कमी नल्याउनुको साथै, उनलाई भक्तशिरोमणिको उचाईमा पुर्यायो। उनको यो अडिगता देखेर स्वयं देवताहरू पनि अचम्मित भए। प्रह्लादले सिद्ध गरे कि साँचो भक्तिमा त्यो शक्ति छ जसले प्रकृतिको नियमलाई पनि परास्त गर्न सक्छ, मृत्युलाई पनि जित्न सक्छ।
हिरण्यकशिपुले आफ्नो सबै यातनाहरू विफल भएपछि अन्तिम प्रयास गरेर प्रह्लादलाई आफैंको अगाडि बोलाए। उनले एउटा भित्तामा लगाएको खम्बा देखाएर सोधे, "तिम्रो भगवान् यस खम्बामा छ भने उठेर देखा।" हिरण्यकशिपुको यो घमण्डपूर्ण प्रश्नले नै त्यो क्षण ल्यायो जुन इतिहासमा सदाका लागि अमर भयो। प्रह्लादले निर्भय भएर भने, "हो, मेरो प्रभु सर्वव्यापी छन्। उही स्तम्भमा पनि छन्।"
यसको पछि, त्यो स्तम्भ फुट्यो र त्यसभित्रबाट एउटा अद्भुत, विचित्र र भयङ्कर स्वरूप निस्कियो। त्यो न त मानव थियो, न पशु। त्यो नरसिंह (आधा मानव, आधा सिंह) थिए। उनको रूप इतना भयानक थियो कि हेर्नेहरू काँप्दथे। उनले हिरण्यकशिपुलाई समयको सीमामा पारेर (साँझको गोधूली बेला), ठाउँको सीमामा पारेर (आफ्नो कूलामा) राखी, न आकाशमा न जमीनमा (आफ्नो नङ्ग्रामा), र न कुनै अस्त्र-शस्त्रले (आफ्नो नङ्ग्राले नै) उनको वध गरे। यो घटनाले भगवान् विष्णुको भक्तप्रति प्रेम र न्यायको शाश्वत सिद्धान्तलाई प्रमाणित गर्यो। भगवान् आफ्नो भक्तको रक्षाको लागि कुनै पनि सीमा पार गर्न सक्छन्। उनले प्रह्लादलाई न केवल बचाए, बल्कि संसारलाई देखाए कि अहंकार र दुराचारको अन्त्य निश्चित छ।
प्रह्लादको भक्ति केवल अन्धविश्वास वा भावुकतामा आधारित थिएन। यो एउटा गहिरो दार्शनिक ज्ञान र आन्तरिक अनुभूतिमा आधारित थियो। उनको भक्तिमा नौ प्रकारका भक्तिको समावेश थियो, जसलाई 'नवधा भक्ति' भनिन्छ:
१. श्रवण: भगवान् का कथाहरू, नामहरू र गुणहरू सुन्नु।
२.कीर्तन: भगवान् का नाम र गुणहरूको गायन गर्नु।
३.स्मरण: भगवान् लाई सधैं सम्झन र चित्तमा बसाउनु।
४.पादसेवन: भगवान् का चरणहरूमा सेवा गर्नु।
५.अर्चन: भगवान् को पूजा र आराधना गर्नु।
६.वन्दन: भगवान् लाई प्रणाम गर्नु।
७.दास्य: भगवान् को दास भएर सेवा गर्नु।
८.सख्य: भगवान् लाई आफ्नो सखा मान्नु।
९.आत्मनिवेदन: आफूलाई भगवान् मा सम्पूर्ण रूपले अर्पण गर्नु।
प्रह्लादले आफ्नो जीवनले यो प्रमाणित गरे कि भक्तिको मार्ग सबैको लागि खुल्ला छ– बालक होस् वा वृद्ध, पुरुष होस् वा महिला, राजकुमार होस् वा साधारण जन। उनले भनेका छन्, "कलौ विष्णाय नमः" अर्थात् हे विष्णु, मैं तिमीलाई प्रणाम गर्दछु। उनको यो भावना सार्वभौमिक छ।
आधुनिक युगमा प्रह्लादको प्रासंगिकता: एउटा मार्गदर्शक प्रकाश
आजको युगमा जहाँ मानिसहरू धेरै प्रकारका तनाव, चिन्ता, अवसाद र अर्थहीनताको शिकार भएका छन्, प्रह्लादको जीवनले गहिरो प्रेरणा दिन्छ।
१. अडिग विश्वासको शक्ति: प्रह्लादको जीवनले सिकाउँछ कि जीवनको कुनै पनि परिस्थितिमा आफ्नो आस्था र मूल्यहरूबाट टाढा नहुनु नै सबभन्दा ठूलो साहस हो। आजको दुनियाँमा सामाजिक दबाव, व्यावसायिक प्रतिस्पर्धा र नैतिक संकटले घेरेको छ। यस्तो अवस्थामा प्रह्लादजस्तो अडिग रहन सक्नु नै सफलताको कुञ्जी हो।
२. भौतिकतावाद र आध्यात्मिकताको सन्तुलन: प्रह्लाद राजकुमार थिए, तर उनको मन भौतिक सुख-सम्पत्तिमा लागेको थिएन। उनले देखाए कि भौतिक उन्नति र आध्यात्मिक शान्ति दुवै साथ-साथै हुन सक्छन्। आजको मानिसले पनि यदि आफ्नो जीवनमा आध्यात्मिकताको थोरै स्थान दिए, जीवन अधिक सार्थक र सन्तुलित बनाउन सक्छ।
३. अहंकारको विनाश र विनम्रताको विजय: हिरण्यकशिपुको अहंकारले नै उनको विनाश गरायो। प्रह्लादको विनम्रताले उनलाई अमर बनायो। आजको क cooperateरेट जगत् र व्यक्तिगत जीवनमा पनि अहंकार सबैभन्दा ठूलो शत्रु हो। विनम्रताको मार्ग नै सदाका लागि कल्याणकारी हो।
४. अन्धानुकरणको विरुद्धमा स्वतन्त्र चिन्तन: प्रह्लादले आफ्नो पिताको अन्धानुकरण गरेनन्। उनले आफ्नो बुद्धि र हृदयले साँचो मानेको कुरालाई नै अंगालिए। आजको सामाजिक मिडिया र भेडाचालीको युगमा आफ्नो स्वतन्त्र विचार राख्न सक्नु एउटा ठूलो गुण हो।
५. भक्ति सबैको लागि सरल र सहज: प्रह्लादको भक्तिमा कुनै जटिल अनुष्ठान, कर्मकाण्ड वा पूजापाठ थिएन। उनको भक्ति त भगवान् प्रतिको सरल, निश्छल प्रेम थियो। आजको व्यस्त जीवनमा पनि मनले गरेको सरल प्रार्थना वा नामस्मरणले नै मनलाई शान्ति दिन सक्छ।
प्रह्लादको चरित्र हरेक भक्त, साधक र सामान्य मानिसको लागि एउटा अमूल्य उपहार हो। उनले दिएको सन्देश स्पष्ट छ:
· नाम महिमा: भगवान् को नामको कीर्तन नै सबभन्दा ठूलो बल हो। यसले सबै भय, चिन्ता र पापहरूलाई नष्ट गर्दछ।
· सर्वव्यापकता: भगवान् सबै ठाउँमा रहेका छन्। उनलाई मन्दिर, मस्जिद, गिर्जाघरमा मात्र सीमित नराख्नु। उनी तिम्रो हृदयमा रहेका छन्।
· अनन्य शरणागति: आफूलाई पूर्ण रूपले भगवान् मा समर्पण गरिदिनु। उही सच्चा रक्षक र मित्र हुनुहुन्छ।
· निर्भयता: भक्तिमा लागेको मानिसलाई कुनै डर लाग्दैन किनभने उसलाई थाहा छ कि भगवान् उसको साथमा छन्।
भक्त प्रह्लाद केवल एउटा पौराणिक पात्र होइनन्, उनी भक्तिको जीवन्त प्रतिमूर्ति हुन्। उनको जीवनले मानवजातिलाई सदियौंदेखि प्रकाश दिँदै आएको छ र भविष्यमा पनि दिँदै रहनेछ। उनको कथा हरेक युगमा, हरेक परिस्थितिमा प्रासंगिक छ। आज पनि जब कुनै व्यक्ति आफूलाई निराश, असहाय र एक्लो महसुस गर्छ, प्रह्लादको जीवनले भन्छ, "डर नखाऊ, भगवान् तिम्रो साथमा छन्। उनको नाम लिऊ, उनमा विश्वास गर, तिमी सबै कठिनाईहरूलाई पार गर्न सक्छौ।"
उनको यो अमर वाणी हजारौं वर्षपछि पनि हाम्रो कानमा गुञ्जिरहन्छ:
"हे प्रभु! तिमी सबै ठाउँमा रहेका छौ। तिमी पत्थरमा छौ, पानीमा छौ, आकाशमा छौ, तिमी मेरो हृदयमा छौ। तिमी बाहिर पनि छौ, भित्र पनि छौ। म तिमीलाई नमस्कार गर्दछु।"
यही नै भक्त प्रह्लादको साँचो सन्देश हो। यही नै भक्तिमार्गको सार हो। यो सन्देशले नै हामी सबैलाई भक्तिको सरल, सहज र महिमामय मार्गमा अग्रसर हुन प्रेरित गर्दछ। प्रह्लादजस्तो भक्तिको आशीर्वाद हामी सबैको जीवनमा रहेकोस्।
Check out KAVEH’s video.
