25/06/2025
Iran 1872-1953. Mroczna historia brytyjskich i amerykańskich wpływów.
W grudniu 1891 roku żony rządzącego szacha odłożyły fajki wodne i obiecały nigdy więcej nie palić. Cały naród irański protestował przeciwko wprowadzeniu brytyjskiego monopolu tytoniowego. Jak do tego doszło?
Oto refleksje po lekturze książki "Wszyscy ludzie szacha. Amerykański przewrót i korzenie terroru na Bliskim Wschodzie" Stephena Kinzera. To wpis inny niż wszystkie, ale z wielu względów uważam naród irański za bardzo nam Polakom bliski.
Obce wpływy w Iranie od końca XIX wieku
Powstanie Tytoniowe (1891):
Początek oporu wobec zagranicznej dominacji
Pod koniec XIX wieku Iran, rządzony przez dynastię Qajarów, zmagał się z chronicznymi problemami finansowymi, co czyniło go podatnym na wpływy zagranicznych mocarstw. Punktem zwrotnym w historii irańskiego oporu wobec obcej ingerencji było Powstanie Tytoniowe w 1891 roku, wywołane sprzedażą monopolu tytoniowego brytyjskiej firmie. To wydarzenie nie tylko ujawniło skalę zagranicznego przekupstwa, ale także pokazało siłę społecznego sprzeciwu, który zmusił władze do ustępstw.
Geneza Powstania Tytoniowego
W 1890 roku szach Nasir al-Din, desperacko potrzebujący funduszy na utrzymanie swojego wystawnego dworu, podpisał umowę z Brytyjską Imperial To***co Company. Za jedyne 15 000 funtów szterlingów przyznał firmie wyłączne prawa do produkcji, sprzedaży i eksportu tytoniu w Iranie. Koncesja ta była wyjątkowo niekorzystna dla Irańczyków – obejmowała kluczowy sektor gospodarki, w który zaangażowani byli liczni rolnicy, kupcy i konsumenci, a zyski miały trafiać głównie do zagranicznych inwestorów.
Decyzja szacha była wynikiem nie tylko jego finansowych kłopotów, ale także przekupstwa ze strony brytyjskich agentów, którzy wykorzystywali słabość Qajarów do szybkiego wzbogacenia się. Brytyjczycy, świadomi strategicznego znaczenia Iranu, dążyli do umocnienia swojej pozycji gospodarczej w regionie, oferując szachowi gotówkę w zamian za kontrolę nad kluczowymi zasobami.
Mechanizmy przekupstwa
Bezpośrednie łapówki:
Brytyjscy pośrednicy przekazali szachowi i jego dworzanom znaczne sumy, by zabezpieczyć podpisanie koncesji. Choć dokładne kwoty nie są w pełni udokumentowane, źródła wskazują, że Nasir al-Din otrzymał osobiste korzyści finansowe, co miało kluczowe znaczenie dla jego zgody.
Obietnice zysków:
Brytyjczycy obiecali szachowi udziały w przyszłych zyskach z handlu tytoniem, co miało ukryć fakt, że rzeczywista kontrola nad przemysłem pozostanie w ich rękach.
Wpływ na elity:
Brytyjskie konsorcjum aktywnie lobbowało wśród irańskich urzędników, oferując im korzyści materialne za poparcie koncesji i tłumienie potencjalnego oporu.
Powstanie Tytoniowe: Społeczeństwo mówi „nie”
Koncesja tytoniowa wywołała powszechne oburzenie. Tytoń był nie tylko ważnym towarem, ale także elementem kultury i codziennego życia Irańczyków. Perspektywa oddania go w ręce cudzoziemców była postrzegana jako zdrada narodowych interesów. Sprzeciw szybko przerodził się w ogólnokrajowy ruch, który połączył różne grupy społeczne – od kupców i rolników po duchownych i intelektualistów.
Kluczową rolę w powstaniu odegrało duchowieństwo szyickie. W grudniu 1891 roku wielki ajatollah Mirza Hasan Shirazi wydał fatwę, zakazującą używania tytoniu przez wiernych. Fatwa ta była bezprecedensowa – Irańczycy masowo przestrzegali zakazu, co doprowadziło do niemal całkowitego paraliżu handlu tytoniem. W wielu miastach, w tym w Teheranie, Tabrizie i Isfahanie, wybuchły protesty, a bojkot tytoniu stał się symbolem narodowego oporu.
Skutki Powstania
Pod naciskiem społecznym szach Nasir al-Din został zmuszony do odwołania koncesji w 1892 roku. Było to pierwsze znaczące zwycięstwo Irańczyków nad zagraniczną ingerencją i dowód na siłę zorganizowanego oporu. Jednak konsekwencje były złożone:
Wzrost świadomości narodowej: Powstanie Tytoniowe wzmocniło poczucie jedności narodowej i uświadomiło Irańczykom, jak bardzo ich kraj jest narażony na manipulacje obcych mocarstw.
Osłabienie Qajarów:
Anulowanie koncesji wymagało wypłaty odszkodowania Brytyjczykom, co dodatkowo obciążyło i tak zadłużoną gospodarkę Iranu. Szach musiał zaciągnąć pożyczki zagraniczne, co zwiększyło zależność od Brytyjczyków i Rosjan.
Precedens dla przyszłych ruchów:
Powstanie stało się inspiracją dla późniejszych ruchów nacjonalistycznych, w tym rewolucji konstytucyjnej z 1906 roku, która ograniczyła władzę szacha i wprowadziła parlament.
Koncesje początku XX wieku:
Kontynuacja zagranicznej dominacji
Powstanie Tytoniowe nie zakończyło zagranicznych wpływów, lecz ujawniło ich mechanizmy. W kolejnych dekadach obce mocarstwa nadal wykorzystywały przekupstwo, by zdobywać kontrolę nad irańskimi zasobami.
Koncesja D’Arcy (1901)
Brytyjski finansista William Knox D’Arcy zapłacił szachowi 20 000 funtów szterlingów w gotówce, równowartość w akcjach swojej firmy oraz obietnicę 16% przyszłych zysków za wyłączne prawo do poszukiwań ropy naftowej na ogromnym obszarze Iranu. Ta umowa stała się fundamentem brytyjskiego wpływu na irański przemysł naftowy i ukształtowała gospodarczą historię kraju.
Koncesja Reutera (1872)
Wcześniejsza, choć odwołana, koncesja barona Juliusa de Reutera (1872) była jeszcze bardziej ambitna. Za symboliczną sumę i obietnicę tantiem Brytyjczyk otrzymał prawa do eksploatacji zasobów mineralnych, budowy kolei, zakładania banków i drukowania waluty. Lord Curzon nazwał to „najpełniejszym przekazaniem zasobów królestwa w ręce cudzoziemców”. Choć koncesja została anulowana, pokazała skalę zagranicznych ambicji.
Inne koncesje Nasira al-Dina
Szach Nasir al-Din sprzedawał kolejne koncesje Brytyjczykom (prawa do minerałów, banków, handlu wzdłuż rzeki Karun) oraz Rosjanom (połów kawioru), by finansować swoje wydatki. Każda z tych umów była wspierana łapówkami i obietnicami osobistych korzyści.
Pożyczki zagraniczne
Zadłużenie Iranu rosło, gdy szachowie, tacy jak Muzzaffar al-Din, zaciągali pożyczki od brytyjskich i rosyjskich banków, oddając w zamian kontrolę nad dochodami celnymi. To uzależnienie pogłębiało zagraniczną dominację.
Po I wojnie światowej: Brytyjska kontrola i nacjonalizm
Po I wojnie światowej Brytyjczycy zintensyfikowali swoje wysiłki, by przekształcić Iran w protektorat.
Traktat Angielsko-Perski (1919)
Dzięki przekupstwu irańskich negocjatorów Brytyjczycy narzucili traktat, który dawał im kontrolę nad armią, skarbem, transportem i komunikacją Iranu. Choć traktat nie wszedł w życie z powodu oporu społecznego, był kolejnym przykładem manipulacji.
Wsparcie dla Reza Khana (1921)
Brytyjczycy wsparli zamach stanu w 1921 roku, przekazując Sayyedowi Zia i Rezie Khanowi 20 000 tomanów na opłacenie żołnierzy. Reza Khan, późniejszy szach, stał się narzędziem brytyjskich interesów.
Manipulacje wyborcze i prasa
W latach 40. Mohammad Reza Szah, przy wsparciu Brytyjczyków, manipulował wyborami do parlamentu, by zapewnić poparcie dla brytyjskich interesów naftowych. Premier Razmara przekupywał dziennikarzy, by promowali Anglo-Iranian Oil Company.
Operacja Ajax (1953):
Kulminacja zagranicznej ingerencji
Najbardziej dramatycznym przykładem obcego wpływu była Operacja Ajax – zamach stanu w 1953 roku, który obalił premiera Mohammada Mossadegha po jego odważnej decyzji o nacjonalizacji irańskiego przemysłu naftowego. Mossadegh, charyzmatyczny lider i symbol irańskiego nacjonalizmu, stał się celem Zachodu, który widział w jego reformach zagrożenie dla swoich interesów gospodarczych.
Zasługi Mohammada Mossadegha dla Iranu
Mohammad Mossadegh, wybrany na premiera w 1951 roku, był jednym z najważniejszych przywódców w historii Iranu, który dążył do przywrócenia narodowej suwerenności i poprawy losu zwykłych obywateli.
Jego zasługi obejmują:
Nacjonalizacja przemysłu naftowego (1951):
Mossadegh wprowadził ustawę nacjonalizującą Anglo-Iranian Oil Company (AIOC), która przez dekady czerpała ogromne zyski z irańskiej ropy, przekazując Iranowi jedynie ułamek dochodów. Nacjonalizacja miała na celu przywrócenie kontroli nad kluczowym zasobem narodowym i skierowanie zysków na rozwój kraju. Była to pierwsza tak odważna próba wyzwolenia irańskiej gospodarki spod zagranicznej dominacji.
Reformy społeczne i gospodarcze:
Mossadegh dążył do modernizacji Iranu poprzez inwestycje w edukację, opiekę zdrowotną i infrastrukturę. Planował wykorzystać dochody z ropy na poprawę warunków życia Irańczyków, w tym rolników i klasy robotniczej, co miało zmniejszyć nierówności społeczne.
Wzmocnienie demokracji:
Jako zwolennik konstytucjonalizmu, Mossadegh dążył do ograniczenia absolutnej władzy szacha i wzmocnienia roli parlamentu (Majlis). Jego rząd promował wolność prasy i niezależność sądownictwa, co czyniło go popularnym wśród intelektualistów i klasy średniej.
Obrona suwerenności narodowej:
Mossadegh konsekwentnie sprzeciwiał się zagranicznej ingerencji, zarówno brytyjskiej, jak i sowieckiej. Jego polityka „negatywnej równowagi” zakładała unikanie sojuszy z mocarstwami, by chronić niezależność Iranu.
Inspiracja dla nacjonalizmu:
Mossadegh stał się symbolem walki o godność narodową. Jego determinacja w negocjacjach z Brytyjczykami i obrona interesów Iranu przed trybunałem w Hadze zyskały mu międzynarodowe uznanie i zainspirowały ruchy antykolonialne w innych krajach.
Mossadegh był jednak solą w oku mocarstw zachodnich, szczególnie Wielkiej Brytanii, która traciła kontrolę nad irańską ropą. Jego reformy zagroziły także interesom skorumpowanych elit i części duchowieństwa, które wolały status quo.
Mechanizmy zamachu
Operacja Ajax, znana również jako Operacja Boot, była wspólnym przedsięwzięciem brytyjskiej Secret Intelligence Service (SIS) i amerykańskiej CIA, które dążyły do obalenia Mossadegha i przywrócenia zachodniej kontroli nad ropą.
Mechanizmy zamachu obejmowały:
Finansowanie siatki wywrotowej:
SIS płaciła braciom Rashidian 10 000 funtów miesięcznie (ok. 28 000 USD, ogromna kwota w ówczesnym Iranie) na przekupywanie wojskowych, posłów, duchownych, dziennikarzy i gangów ulicznych, by tworzyli chaos i osłabiali rząd Mossadegha.
Przekupywanie kandydatów wyborczych:
W 1952 roku brytyjscy agenci manipulowali wyborami, finansując kandydatów przeciwnych Mossadeghowi, by osłabić jego pozycję w parlamencie.
Wpływ na rodzinę królewską:
Agent CIA Kermit Roosevelt przekupił księżniczkę Ashraf, bliźniaczą siostrę szacha, wręczając jej futro z norek i paczkę gotówki, by przekonała Mohammada Reza Szaha do udziału w spisku. Generał H. Norman Schwarzkopf dostarczył miliony dolarów w gotówce kluczowym uczestnikom operacji.
Finansowanie zamachu:
Roosevelt dysponował budżetem równowartości 1 miliona dolarów. Na kampanię propagandową, przedstawiającą Mossadegha jako skorumpowanego, prokomunistycznego wroga islamu, przeznaczono 150 000 USD. Generał Fazlollah Zahedi, wybrany na nowego premiera, otrzymał początkowo 60 000 USD, później zwiększone do 135 000 USD na „zdobywanie przyjaciół”. Członkowie parlamentu byli opłacani kwotą 11 000 USD tygodniowo.
Płatne tłumy:
CIA i Brytyjczycy organizowali zarówno „czarne” (pro-Mossadeghowskie) tłumy, jak i „patriotyczne” (rojalistyczne) moby, płacąc agentom Jalili i Keyvani 50 000 USD. Tłum, który ostatecznie obalił Mossadegha 19 sierpnia 1953 roku, był „najemnym tłumem” opłaconym amerykańskimi dolarami – w kieszeniach ofiar walk znaleziono banknoty 500-rialowe.
Wpływ na duchownych:
Roosevelt przekazał 10 000 USD Ahmadovi Aramashowi, zaufanemu ajatollaha Kashaniego, by zmobilizować duchownych do poparcia zamachu.
Skutki
Operacja Ajax zakończyła się sukcesem dla Zachodu: Mohammad Mossadegh został obalony, a władza szacha Mohammada Reza Pahlawiego została umocniona. Anglo-Iranian Oil Company odzyskała kontrolę nad irańską ropą, choć pod nowym konsorcjum z udziałem amerykańskich firm.
Jednak zamach miał dalekosiężne konsekwencje:
Strata narodowego bohatera: Obalenie Mossadegha, który był symbolem walki o suwerenność, wywołało głęboką traumę w społeczeństwie irańskim. Jego wizja niezależnego i sprawiedliwego Iranu została zdradzona.
Wzmocnienie autorytaryzmu:
Powrót szacha do władzy oznaczał erę represji politycznych i osłabienie demokratycznych instytucji, co zwiększyło niezadowolenie społeczne.
Dziedzictwo nieufności:
Operacja Ajax zasiała ziarno trwałej nieufności wobec Zachodu, szczególnie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii. Wydarzenia te były jednym z kluczowych czynników prowadzących do rewolucji islamskiej w 1979 roku, która obaliła monarchię Pahlawich.
Podsumowanie
Od Powstania Tytoniowego w 1891 roku po Operację Ajax w 1953 roku obce mocarstwa konsekwentnie wykorzystywały przekupstwo i manipulacje, by kontrolować Iran. Powstanie Tytoniowe pokazało siłę irańskiego oporu, a reformy Mossadegha były heroiczną próbą odzyskania narodowej suwerenności. Jednak brutalna interwencja Zachodu w 1953 roku udaremniła te wysiłki, pozostawiając po sobie dziedzictwo nieufności i konfliktu.
Historia zagranicznych wpływów w Iranie to opowieść o chciwości, zdradzie i niezłomnym duchu narodu, który mimo przeciwności walczył o swoją godność.
