17/02/2019
O szlacheckich urzędach ziemskich (powiatowych) słów kilka. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów mawiało się: "szlachcic bez urzędu jest jak chart bez ogona"! Ta słynna sentencja nie mija się z prawdą, gdyż sprawowanie funkcji, choćby mało znaczącej, wiązało się z prestiżem, poczuciem misji politycznej, tak ważnej dla Sarmaty, pomimo że nierzadko z daną godnością nie wiązał się żaden dodatkowy obowiązek, a większość funkcji miała charakter tytularny i dożywotni. Konstytucja sejmu z 1611 roku zorganizowała hierarchię urzędów w Koronie Polskiej w sposób następujący (pomijając senatorskie funkcje wojewodów i kasztelanów):
1.podkomorzy - przewodniczył sądowi podkomorskiemu (granicznemu), czyli ustalającemu granice nieruchomości, był także zastępcą procesowym wdów i sierot ze stanu szlacheckiego,
2. starosta grodowy - nadzorował w powiecie administrację skarbową, policyjną oraz sądy, mianował sędziego grodzkiego, stał na czele sądu grodzkiego, (orzekającego w sprawach gołoty oraz w tzw. "gardłowych" wynikających z 4 artykułów grodzkich - podpalenie, napad na dom szlachecki, rabunek na drodze publicznej i gwałt na szlachciance; choć nie stosowano się do tego zakresu całkowicie, a w historii uprawnienia tego sądu zwiększały się).
3. chorąży - podlegał kasztelanowi, przygotowywał szlachtę w czasie pospolitego ruszenia, czyli do wojskowej mobilizacji,
4. sędzia ziemski - przewodniczył sądowi ziemskiemu, czyli orzekającemu we wszystkich sprawach szlachty osiadłej. oprócz tych dot. art. grodzkich (choć stopniowo sąd ten tracił na znaczeniu na rzecz sądu grodzkiego),
5. stolnik - urząd honorowy (wywodzący się od funkcji na dworze monarszym w średniowieczu, do jego kompetencji wtedy należała opieka nad stołem panującego, podawaniem potraw etc.)
6. podczaszy - urząd honorowy (wywodzący się od średniowiecznego nadzorcy piwnic i służby podającej napoje, z czasem uzyskał wyższą rangę niż cześnik, który osobiście podawał trunki panującemu),
7. podsędek - zastępca sędziego ziemskiego, a także później - grodzkiego,
8. podstoli - urząd honorowy, zastępca stolnika,
9. cześnik - urząd honorowy, zastępca podczaszego,
10. łowczy - urząd honorowy (wywodzący się od średniowiecznego organizatora łowów monarchy),
11. wojski większy - podlegał kasztelanowi, w średniowieczu jego zastępca do spraw wojskowych. w późniejszym okresie opiekował się żonami i dziećmi szlachty walczącej na wojnie,
12. pisarz - wchodził w skład różnorakich sądów (np. istnieli pisarze ziemscy, grodzcy, dekretowi, graniczni etc.) jako notariusz, sekretarz, opiekował się aktami, księgami,
13. miecznik - urząd honorowy, w dawnej Polsce zawiadywał zbrojownią panującego,
14. wojski mniejszy - niższy rangą od wojskiego większego,
15. skarbnik - pomocnik starosty w sprawach skarbowych,
16. horodniczy (wschodnie województwa Rzeczypospolitej) - czuwał nad stanem fortyfikacji zamków i miast, zarządzał kluczami do twierdzy, dbał o bezpieczeństwo przeciwpożarowe oraz dowodził powoływaną w razie potrzeby strażą mieszczańską.
Trochę odmienna hierarchia panowała na Litwie oraz w systemie nadwornym. Niebawem szerzej opiszemy szlachecki ustrój prawny i funkcje sądownicze.
