Powstające pobożne bractwa, w okresie wypraw krzyżowych przekształcane były w bractwa rycerskie. Oprócz ochrony przed niewiernymi Bożego Grobu w Jerozolimie, prowadzili szpitale i hospicja (schroniska) dla pielgrzymów, kupców i rannych obrońców Świętego Miasta.
Do najbardziej znanych zakonów działającym w naszym mieście, a którym powierzono te zadanie są Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie – Krzyżacy oraz Zakon Rycerzy Szpitala Jerozolimskiego św. Jana Chrzciciela zwani joannitami, Kawalerami rodyjskimi czy Kawalerami maltańskimi.
Działalność drugiego zakonu szpitalnego – Joannitów - na naszych terenach szczególnie zaznaczyła się w latach 1860 – 1906. Zakon ten nie tylko finansował konserwacje starych, już istniejących szpitali, ale również przekazywał fundusze na nowe obiekty.
Już w roku 1840 rada powiatu powzięła uchwałę o budowie szpitala w mieście. Jednakże brak funduszy nie pozwolił na jej wykonanie. Podczas epidemii tyfusu w 1868 roku, w budynku na ul. Zamkowej 21 (Burgstarsse – obecnie ul. Mickiewicza) otwarto w naszym mieście lazaret. Ze względu na kiepską sytuacje finansową miasta i powiatu sugerowano, aby otworzyć Krankenstation (dosł. przystanek dla chorych) czyli placówkę dużo mniejszą od szpitala. Takie tymczasowe rozwiązania dla mieszkańców naszego miasta, nie mówiąc już o powiecie, nie były wystarczające. Dlatego postanowiono wybudować duży szpital powiatowy. Koszty tej inwestycji mieli ponosić nidzicki powiat, Zakon Joannitów. Prowadzone negocjacje zakończyły się uzgodnieniami: że powiat wystara się o odpowiedni plac budowlany mający co najmniej 2 morgi, a Joannici przygotują kosztorys budowy, notarialne przeniesienia własności na powiat i późniejszą konserwację budynku. Ponadto zakon obiecał uiszczać corocznej na szpital co najmniej 200 Talarów.
30 października 1868 roku powiat zobowiązał się nabyć pod budowę szpitala grunt, którego właścicielami byli Schröder i Ra******rg, za 1500 talarów. Ponieważ jednak koszt nabycia gruntu okazał się wyższy (3060 talarów), z „Funduszu Pomocy dla Szpitala” przekazano 833 talary, a Joannici dołożyli 800 talarów. Według zakonu koszty budowy oszacowano na 12500 talarów, a wstępny kosztorys przekroczył 411 talarów.
Poświęcenie i otwarcie szpitala odbyło się 11 czerwca 1871 roku.
W ramach tej uroczystości podpisano umowę pomiędzy powiatem i Joannitami, w której zakon zrezygnował z praw własności do tego domu [budynku] a powiat jako zabezpieczenie swoich zobowiązań (pozwolenie zakonowi na prowadzenie placówki) dał w zastaw grunt, na którym zbudowano szpital. Nowy obiekt z czerwonej cegły miał dwie kondygnacje. W siedmiu salach (3 dla kobiet i 4 dla mężczyzn) mogło pomieścić się 36 chorych. W roku 1872 obok głównego budynku szpitala wybudowano jednokondygnacyjny budynek dla pielęgniarek, który od roku 1877 służył jako „oddział” zakaźny, co pozwalało na leczenie szpitalne 40-45 chorych. Pacjentami zajmowały się dwie siostry z Domu Diakonis - Betania (Diakonissenhaus Bethanien) z Berlina.
Oprócz typowej opieki, diakonise niosły chorym wyznania ewangelickiego duchowe pocieszenie oraz dbały o budynek. W niedługim czasie wybudowano także dla sióstr pomieszczenia administracyjne. Od 1909 roku w tym domu utworzono szkołę dla pielęgniarek dla tutejszego szpitala. Dzięki temu w niedługim czasie mogło podjąć pracę nie dwie, a sześć sióstr. 7 kwietnia 1898 roku, w ramach kompleksowej wizytacji szkolnej władz kościelnych (6-26 kwietnia 1898), proboszcz wygłosił w szpitalu kazanie w języku niemieckim i mazurskim.
Z czasem okazało się, że dotychczasowy szpital jest za mały w stosunku do potrzeb. Dlatego postanowiono wybudować nowy. Według kosztorysu inwestycja ta miał pochłonąć 100000 marek, z czego 52000 miało pochodzić od Joannitów. Teren pod budowę powiat zyskał dokupując wolne grunty graniczące z posesją szpitala. 4 czerwca 1908 roku podpisano protokół, w którym potwierdzono, że z pomocą Zakonu Joannitów w Nidzicy powstanie nowy szpital. Ponadto zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami najpierw miał powstać w oddzielnym budynku oddział zakaźny. Tak się też stało. Na przełomie 1909/10 otwarto nowy odział zakaźny szpitala. Po zakończeniu budowy, dotychczasowy budynek szpitala miał zostać przekształcony w przytułek dla ubogich i przytułek dla obłożnie chorych (dom starców?). Środki na częściowo pokrycie kosztów uzyskano z pożyczki, której udzieliło Krajowe Towarzystwo Ubezpieczeniowe (Landesversicherungsanstalt) na sumę 120000 marek. Kredyt była oprocentowany na 3,5%, a każda rata stanowiła 2% całości sumy. Szpital na 102 chorych, zaprojektowany przez rządowego mistrza budownictwa Otto Lindemanna kosztował 350000 marek. Ponadto zakon jednorazowo wpłacił obiecane 52000 marek i dodatkowo zobowiązał się do corocznej wpłaty w przyszłości 600 marek. Całkowity koszt budowy i wyposażenia szpitala wyniósł 470000 marek!
W nowym szpitalu miano leczyć przede wszystkim osoby z całego powiatu nidzickiego, ze szczególnie trudnymi przypadkami medycznymi, zwłaszcza chirurgicznymi. Rozpoczęta w kwietniu 1910 roku budowa, zakończona została 28 października 1911 roku, kiedy to w obecności księcia Fryderyka von Hochenzollerna, przedstawicieli powiatu i Zakonu Joannitów otwarto nowy gmach. Godnym uwagi jest nieistniejący już piękny portal w głównym wejściu do szpitala. Wykonany z brązu relief autorstwa wybitnego rzeźbiarza z Królewca prof. Stanislausa Cauera przestawiał Miłosiernego Samarytanina. Nad nim widniał wykuty w murze Krzyż Maltański, mający przypominać wchodzącym hojnych ofiarodawców.
Warto również wspomnieć, że wspominane diakonise jako pielęgniarki pracowały w naszym szpitalu od 1879 do 1935 roku, a więc ponad 56 lat!!! W wyniku bliżej nie znanych okoliczności w roku 1936, szpital przeszedł w ręce powiatu, a opiekę nad chorymi sprawowały siostry z Czerwonego Krzyża z Królewca. Potwierdzają to statystyczne zestawienia z roku 1937, w których biuro administracyjne prowadzone przez diakonise już nie występuje. Z informacji zawartych w Joannitereordensblattes (Gazeta Zakonu Joannitów) z roku 1942 dowiadujemy się, że budynek został przekazany dla powiatu, co wskazuje, że on należał do starostwa nidzickiego jako właściciela, wraz z gruntem na którym stał oraz przynależnym mu terenem.
Krwawe walki toczone w Nidzicy w sierpniu 1914 roku spowodowały, że w do szpitala trafiło 175 rannych, innych umieszczano w szkołach i salach gimnastycznych. W tym czasie obowiązki pielęgniarek nie ograniczały się do opieki nad chorymi. Na barkach sióstr, z rozkazu Rosjan, spoczywało przygotowywanie posiłków także dla wojska. Jak wspomina doktor Gutzeit , w dniu 31 sierpnia 1914 roku pielęgniarki musiały przygotować posiłki dla 1300 ludzi. Było to trudne nie tylko z powodu małej liczby sióstr, ale również dlatego, że wcześniej Rosjanie zniszczyli miejski gazociąg i rurociąg.
W czasie II wojny światowej budynek specjalnie nie ucierpiał. Dopiero całkowicie został zniszczony przez lotnictwo Armii Czerwonej w czasie bombardowania miasta 14 stycznia 1945 roku. Zebrane informacje nie pozwalają dokładnie określić kiedy szpital zaczął na nowo przyjmować chorych. Na pewno od czasu przybycia do naszego miasta pierwszego po wojnie lekarza Konstantego Muraszko w roku 1946. Wówczas to jeden z ocalałych budynków zaadaptowano na ten cel. Dwanaście lat później, w 1958 roku, oddano do użytku oddział dziecięcy.
Ks. Tomasz Szałanda
