04/07/2023
Statystyki są alarmujące - według badań, syndrom wypalenia zawodowego może dotyczyć od 25 do nawet 80% osób aktywnych zawodowo. Chociaż wypalenie zawodowe nie jest uznawane za jednostkę chorobową, może prowadzić do poważnych konsekwencji w wielu obszarach życia, prowadzić do depresji i chorób somatycznych. Jakie są przyczyny, objawy i skutki wypalenia i - co najważniejsze - jak mu zapobiegać i sobie z nim radzić?
Jak rozpoznać wypalenie
Wypalenie zawodowe to utrzymujący się stan, charakteryzujący się chronicznym zmęczeniem, emocjonalnym wyczerpaniem z jednej i pobudzeniem z drugiej strony, zniechęceniem do pracy, apatią, skłonnością do unikania kontaktów zawodowych i występowaniem szeregu symptomów psychosomatycznych. Krótko mówiąc - to głębokie zmęczenie pracą, które skutkuje pojawianiem się zaburzeń emocjonalnych, społecznych i fizycznych. Symptomy wypalenia zawodowego możemy obserwować na poziomie psychicznym - będzie to spadek energii i motywacji do pracy, problemy z koncentracją, brak zainteresowania i inicjatywy, depresja, lęk, obniżenie samooceny i zaufania do siebie, wahania nastroju, drażliwość; społecznym - tendencja do wycofywania się z relacji, izolacja, trudności w komunikacji, nadmierny krytycyzm w stosunku do innych, brak zaufania oraz fizycznym - zaburzenia snu i odżywiania, problemy żołądkowo-jelitowe, bóle głowy, serca, zaburzenia rytmu serca, trudności z oddychaniem, napięcie i bóle mięśni, zmniejszona odporność na infekcje i choroby. Wypalenie zawodowe to poważny czynnik ryzyka pojawienia się choroby psychicznej czy uzależnienia, obniża zdolność osoby do pracy i może skutkować jej porzuceniem. Dla pracodawcy oznacza zmniejszenie wydajności pracownika lub jego utratę, dla społeczeństwa - koszty leczenia i zwolnień lekarskich. Syndrom wypalenia może dotknąć każdego, choć najczęściej dotyczy zawodów wybranych "z powołania", które polegają na nauce, wspieraniu i pomocy innym, takich jak nauczyciel, lekarz, pielęgniarka czy pracownik społeczny.
Skala Maslach
W syndromie wypalenia można, za Christiną Maslach, wyróżnić trzy wymiary: wyczerpanie emocjonalne (poczucie że praca odbiera nam siły i energię), depersonalizację (skłonność do traktowania osób - klientów i współpracowników w sposób przedmiotowy, emocjonalne odcięcie, krytycyzm i cyniczne podejście do organizacji) i obniżenie samooceny (brak poczucia satysfakcji i samorozwoju).
Do badania tych trzech wymiarów może nam posłużyć skala, składająca się z 22 pytań. Na każde z nich można odpowiedzieć:
Nigdy - 0
Kilka razy w roku lub rzadziej - 1
Raz w miesiącu lub rzadziej - 2
Kilka razy w miesiącu lub rzadziej - 3
Raz w tygodniu - 4
Kilka razy w tygodniu - 5
Codziennie - 6
Pytania brzmią następująco:
Czuję się wyczerpany emocjonalnie pracą.
Czuję się wykończony pod koniec dnia pracy.
Czuję się zmęczony gdy wstaję rano i muszę iść do pracy
Doskonale potrafię zrozumieć jak się czują moi pacjenci.
Czuję że traktuję niektórych pacjentów jak gdyby byli przedmiotami a nie żywymi osobami.
Praca cały dzień z dużą ilością osób to wielki wysiłek.
Radzę sobie z problemami pacjentów bardzo skutecznie.
Czuję się wypalony moją pracą.
Mam poczucie że moja praca wpływa pozytywnie na życie innych osób.
Od kiedy wykonuję moją pracę stałem się mniej wrażliwy na innych ludzi.
Martwię się faktem, że przez pracę staję się mniej wrażliwy emocjonalnie.
Czuję się bardzo aktywny.
Czuję się sfrustrowany moją pracą.
Czuję że pracuję za dużo.
Tak naprawdę mnie nie obchodzi co się dzieje z moimi pacjentami.
Bezpośredni kontakt z ludźmi w pracy mnie stresuje.
Z łatwością przychodzi mi stworzenie przyjaznej atmosfery w pracy z pacjentem.
Czuję przypływ energii po pracy.
Dzięki pracy zdobyłem wiele cennych rzeczy.
Czuję się wykończony.
W pracy spokojnie podchodzę do problemów emocjonalnych.
Mam poczucie, że pacjenci obwiniają mnie o swoje problemy.
Pytania 1, 2, 3, 6, 8, 13, 14, 16, 20 odpowiadają wymiarowi zmęczenia emocjonalnego; pytania 5, 10, 11, 15, 22 skali depersonalizacji; pytania 4,7, 9, 12, 17, 18, 19, 21 - samorealizacji.
Fazy wypalenia
Zanim dojdzie do fazy wypalenia, już wcześniej można zaobserwować symptomy, które mogą ją zwiastować. Jak już wspomniałam, syndrom wypalenia najczęściej dotyka osób, które wybrały swój zawód z powołania i które na początku bardzo idealizują swoją pracę. Pomoc drugiej osobie i kontakt z ludźmi dają poczucie satysfakcji, energii, uskrzydlenia. Praca wydaje się idealna i osoba może zacząć angażować się nawet ponad swoje realne możliwości. Przeważa wtedy entuzjazm i silna motywacja, skłonność do wychodzenia z inicjatywą i wysokie oczekiwania. Gdy oczekiwania te zderzają się z rzeczywistością i wyidealizowany obraz pracy zaczyna się kruszyć, pojawia się rozczarowanie. Okazuje się że wymagania są zbyt wysokie, warunki pracy dalekie od ideału, wysiłki nie zawsze spotykają się z uznaniem. Rodzi się frustracja, poczucie znudzenia i bezsensowności nadążania za ustalonym rytmem. Entuzjazm i zaangażowanie zanika, a w jego miejsce pojawia się bierność i skłonność do unikania stresujących sytuacji. Gdy sytuacja się przedłuża, może prowadzić do wykształcenia się nieadaptacyjnych wzorców radzenia sobie - unikania, wycofywania się z relacji, uciekania w używki. Chroniczne zmęczenie zaczyna zaburzać rytm snu, odżywiania i osłabiać mechanizmy odpornościowe organizmu. Dominuje apatia, irytacja, poczucie braku sensu pracy, braku wpływu na rzeczywistość i obniżenie samooceny. Praca - poza korzyściami ekonomicznymi - przestaje sprawiać satysfakcję, dominują są myśli o jej porzuceniu. Faza wypalenia może trwać latami i powodować wiele poważnych skutków zdrowotnych. Wielokrotnie wymaga skorzystania z pomocy i zmiany warunków pracy.
Przyczyny
Wypalenie zawodowe to zjawisko złożone, którego przyczyny i podłoże można rozpatrywać zarówno na poziomie indywidualnym - określone cechy i postawy osoby, które nie sprzyjają radzeniu sobie z warunkami pracy, społecznym - brak sieci wsparcia dla jednostki jak i strukturalnym - cechy organizacji, system i zadania które przekraczają możliwości radzenia sobie.
Do tych pierwszych możemy zaliczyć brak lub nieskuteczne sposoby radzenia sobie ze stresem, brak równowagi pomiędzy życiem osobistym i zawodowym, sztywne przekonania i wzorce działania, niskie poczucie własnej skuteczności czy wycofanie. Refleksyjne i świadome podejście z kolei będzie sprzyjać realistycznej ocenie sytuacji i wczesnemu dostrzeżeniu niepokojących sygnałów. Ważna jest też umiejętność szukania pomocy i wsparcia w otoczeniu. Osobom izolującym się trudniej będzie poradzić sobie samemu z narastającym problemem.
Jeżeli chodzi o to, jakie warunki mogą przyczyniać się do wypalenia zawodowego, to możemy podzielić je na te związane ze strukturą organizacji i te, które dotyczą samego zadania.
Ogólnie rzecz biorąc, im więcej odgórnej kontroli w strukturze firmy, tym większe ryzyko wypalenia. Wertykalny system hierarchii zawodowej, sztywne lub niejasne reguły jeżeli chodzi o czas pracy, nadmiar biurokracji będą zwiększać to ryzyko, podobnie jak brak możliwości awansu (lub niejasne reguły dotyczące promocji), nadmiar obowiązków z którym nie idzie w parze odpowiednie wynagrodzenie czy wadliwa komunikacja między szefem a zespołem lub pracownikiem. Do tego dochodzi zła atmosfera między pracownikami i brak przestrzeni na rozwiązanie problemów interpersonalnych w zespole.
Zapobieganie i terapia
Najważniejszą kwestią w procesie zapobiegania wypaleniu zawodowemu jest wczesne wykrycie czynników które mogą do niego prowadzić i wprowadzenie zmian w środowisku pracy, tak by mogło wspierać jasną komunikację, podział obowiązków, zasady wynagradzania i promocji, motywować pracowników do zaangażowania i zapewniać przestrzeń i czas na edukację i rozwój relacji interpersonalnych. Nauka efektywnych i asertywnych wzorców komunikacji, technik radzenia sobie ze stresem i zwrócenie uwagi na higienę psychiczną mogą skutecznie zapobiegać wypaleniu, wymagają jednak uświadomienie sobie że problem istnieje.
W zapobieganiu wypalenia ta świadomość jest niezwykle istotna, bo pomaga wcześnie zidentyfikować czynniki ryzyka i pracować nad ich wyeliminowaniem. Na poziomie indywidualnym ważna jest edukacja w zakresie higieny psychicznej i zwrócenie uwagi na równowagę pomiędzy pracą a życiem osobistym, zadbanie o zaspokajanie potrzeb takich jak sen, prawidłowe odżywianie, aktywność fizyczna, własne pasje i relacje społeczne. Rozpoznawanie y siebie sygnałów przeciążenia i długotrwałego stresu wymaga pewnej samoświadomości, ale jest pierwszym warunkiem do poradzenia sobie z trudną sytuacją. Gdy akceptujemy że problem istnieje, możemy szukać pomocy. Nie zawsze konieczna jest terapia, choć w przypadku gdy sytuacja się przedłuża i objawy są już chroniczne, warto skorzystać z pomocy specjalisty.
