22/09/2022
XANUUNKA EBOLA
HORDHAC
Xanuunka Ebola (Ebola Virus Disease EVD) waa mid halis ah sidoo kalena halis galiya nolosha Aadmiga kaas oo uu sababo fayras (Virus) gaar ahaanna ka tirsan Qaybta Negative sense RNA ee Qoyska (Family) Filoviridae. Waxa uu saameeyaa qaybo muhiima oo jidhka aadmiga kamid ah, sida difaaca jidhka, kelyaha, iyo beeryarada halkaas oo uu ku ugaadhsado Unugyada jidhka qaar kamid ah sida kuwa jidhka ka caawiya isku dheelitirnaanta dareere iyo kiimikaad ee jidhka kujira kuwaasi oo kaqaybqaata samaynta borotiino caawiya xinjirowga dhiiga. Heerka dhimashadiisu waa mid u dhaxaysa qiyaastii 50% wax kabadan, sida daarasado lasameeyay xaqiijiyeen ama muujiyeen. Bilawga dillaacii ugu h**eeyay ee Xanuunkani (EVD) ayaa la diiwaan galiyay sannadii 1970-meeyadii gaar ahaan Qaaradda Africa halka 1967 lagu Ogaaday Europe. Laga soo bilaabo ilaa waqtigaas cudurkani waxa uu noqday mid kubadan oo si joogta ah ugu soo noqnoqda una saameeyay oo ugu fiday Qaaradda Afrika Gaar ahaanna Qaybta Galbeed dalal ay kamid yihiin Guinea (2013-15), Uganda (2000, 2007 & 2012), Gabon (1994, 1996 & 2001), South Africa (1975), Angola (2004), iyo Sudan (1976, 1979 & 2004). Waxa laga diiwaan galiyay ugu horrayn Jamhuuriyadda Dimuqraadiga ah ee Koongo meel u dhaw Wabiga Ebola. Hadaba, Xanuunkani waa mid Asiiba Ibnu aadamka iyo qayb duurjoogta kamid ah sida, daanyeerrada, iyo fiidmeerta. Waxa jira shan nooc oo la ogaaday oo xanuunkan (Ebola Virus) ah oo uu ka kooban yahay, Afar nooc oo kamid ah (Zaire ebolavirus, Sudan ebolavirus, Tai Forest ebolavirus (Ivory Coast), iyo Bundibugyo ebolavirus) ayaa loo aqoonsaday inay ku dhacaan Ibnu aadamka lagana helo Afrikada Galbeed, halka Reston ebolavirus uu yahay jeermis aan aadanaha saamaynin sidoo kalena ah nooca shanaad ee sababa cudurkan Ebola (EVD/EBOV) lagana helo dalka Filibiin balse la koox ah Ebola Virus.
CALAAMADAHA LAGU GARTO XANUUNKAN
Mudada kasoo ifbixidda oogada qofka ee xanuunkani waa mid qaadata muddo u dhaxaysa 5-7 maalmood, iyada oo kayaraan karta oo noqon karta ugu yaraan 2 maalmood kana badan karta oo ugu badnaan gaadha 21 maalmood (saddex todobaad) halkaas oo badanka dadku muujiyaan calaamadaha muddoda 21-ka maalmood ah.
Hadaba, waxa lagu arkaa qofka uu haleelo cudurkani calaamado ay kamid yihiin;
• Qandho (Xummad) iyo madax xanuun.
• Daal ama tamar darro ay weheliso murqo xanuun.
• Shuban uu weheliyo dhiig.
• Uurkujirta oo xanuunta iyo majiirasho/casiraad.
• Yalaalugo iyo Matag
Muddo kusiman saddex ilaa shan maalmood kana badan karta oo waa ay sii jiri karaan ilaa hal toddobaad.
SIDEE AYAA UU KU FAAFAA CUDURKANI?
Waxa uu ku faafaa xanuunkani bulshadana isaga gudbaa marka ay dhacaan;
• In qofku taabto qofka qaba cudurka waxyaabaha kasoo baxaya jidhkiisa kadibna ku taabto Afkiisa, Sankiisa, iyo jidhkiisa kaleba isaga oo aan iska dhaqin.
• In bulshadu ama Aadmigu macaamil la sameeyo xayawaanka duur joogta ah ee u degel deegaaneedka ah caabuqan sida; Fiidmeerta.
QAABABKA HAB GUDUBKA XANUUNKA
Waxa uu maraa afar qaab marka uu xanuunkani gudbayo ama fidayo (Transmission patterns) kuwaas oo kala ah;
• Habka 1aad: Xidhiidh lasamaynta xayaanka duurjoogta ah ee fiidmeerta sida warbixintii shaybaadh Marburg, Germany lagu soo saaray.
• Habka 2aad: Macaamil toos ah oo Aadmigu layeesho fayras sidaha laftiisa.
• Habka 3aad: Cusbitaallada dhexdooda inuu ka fido marka bukaanka qaba ladhigo iyada oo aan lasiinin taxadarkii iyo xakamayntii cudurka ee qofka buka iyo badqabayaasha ay ugu h**eeyaan dhakhaatiirta iyo Kalkaaliayaasha caafimaadku (this was first observed in the ebola Zaire Outbreak in 1976, when the reuse of contaminated Syringes).
• Habka 4aad: In qof qaba xanuunka oo aan la ogsoonayn uu lamacaamilo bulshadii iyo qoyska intiisa kale sida duugidda qof geeriyooday oo qabay balse aan la ogayn kaas oo aan la aqoon meesha uu ka qaaday isla isagu caabuqa.
MAXAA LASAMAYNAYAA SI LOOGA HORTAGO/XAKAMEEYO XANUUNKA
1. In la diyaariyo oo lahawl galiyo Kooxaha caafimaadka gaar ahaanna koox qaabisha hawshan.
2. Waa muhiim in qofka h**e laga karantiilo marka la aqoonsado ama laga shakiyo la xareeyo si aanu u sadhayn bulshada kale.
3. In nadaafadda bulshada kor loo qaado sido kalena aan la taaban qofka bukaanka ah wax kasta oo dareere ah kana soo baxa jidhkiisa sida; Dhididkiisa, Saxaradiisa, Matagiisa, Dhiigiisa, Kaadidiisa IWM. Iyada oo lagu dadaalayo in sifiican saabuun laysagaga dhaqo wixii kaasoo gaadhana.
4. In aan booqashada bukaanada la karantiilay labadin amaba aan labooqan, hadii labooqanayana ay jirto xad idiin dhexeeya bukaanka iyo booqdaha si looga hortago fiditaanka loona dhawro fayoqabka bulshada kale.
5. Samaynta iyo ku duugista maydka udhinta caabuqan xabaalo ammaan ah oo si adag loo ilaaliyay.
6. In kor looqaado Wacyigalinta bulshada ee fayo dhawrka.
CAWAAQIBTA XANUUNKAN HADDII AAN LADAAWAYN
• Hypovolemic Shock
• Hemorrhagic/bleeding
• Death
FG: Xanuunkan waxa 1967 lagu ogaaday oo uu ka dilaacay Europe Gaar ahaanna Germany, markii daanyeer qabay xanuunkan laga qaaday dalka Uganda lana geeyay Marburg si loohu sameeyo shaybaadh balse uu saameeyay shaqaalihii macaamilka layeeshay intii ay gacanta ku hayeen sadheeyayna tiro dan 31 qof, halka ay aragtiyo kale sheegayaan in dalxiisayaal iyo macdan qodayaal Uganda soo gaadhay ay qaadeen uu ugasoo gudbay macaamilkii xidhiidh ee fiidmeerta ay kula kulmayeen godadkii ay macdanta ka qodayeen.
Waxa uu ka bilaabmay oo uu dib ugu soo laba kacleeyay cudurkani Qaaradda Qaybtteda Bari gaar ahaanna Dalka Uganda.
hadaba, Dalkaasi waa mid aynu xidhiidh dhaw leenahay xag socdaal oo bulshadeenu isu furan tahay sidaas darteed, waxa waajib ah in lagu baraarugo halista xanuunkan oo DAWLADDU ka diyaar garowdo aadna Garoonka loo hubiyo dadka safarka ah ee ka soo galaya Dalka Uganda.
W/Q: Amin A. Abdillahi (jeesto)
