24/10/2025
#น้อมส่งเสด็จสู่สวรรคาลัย
พระราชประวัติ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง
เมื่อพูดถึงสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง หลายคนคงนึกถึงพระอัจฉริยภาพและพระราชกรณียกิจมากมายที่ทรงทำเพื่อประชาชน แต่น้อยคนนักที่จะได้รู้ว่าพระราชประวัติในวัยเยาว์ของพระองค์นั้นเต็มไปด้วยประสบการณ์ที่น่าสนใจ และเป็นรากฐานสำคัญที่หล่อหลอมพระองค์ท่านให้เป็นดังที่ทุกคนรู้จักในวันนี้
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง คือพระราชินีผู้ทรงเป็นทั้งมิ่งขวัญคู่แผ่นดินและเป็นมารดาทางวัฒนธรรมของชาติไทยสมัยใหม่ พระชนมชีพของพระองค์คือเรื่องเล่าระหว่างความงาม ความเข้มแข็ง ความอ่อนโยน และความรับผิดชอบอันใหญ่หลวง ที่ก้าวข้ามจากพื้นที่ราชสำนักเข้าสู่หัวใจของประชาชนในชนบทห่างไกลที่สุด
๑. รากฐานของ “สิริกิติ์”: เด็กหญิงตัวเล็กกลางความเปลี่ยนแปลงของประเทศ
เด็กหญิงคนหนึ่งถือกำเนิดขึ้นเมื่อวันศุกร์ที่ ๑๒ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๔๗๕ เพียงไม่กี่เดือนหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง ๒๔ มิ.ย. ๒๔๗๕ ประเทศกำลังสั่นสะเทือนจากการเปลี่ยนผ่านระบอบการเมือง แต่ในห้องหนึ่งของบ้านเจ้าพระยาวงศานุประพัทธ์ ณ อำเภอปทุมวัน จังหวัดพระนคร คือจุดเริ่มต้นของเรื่องเล่าอีกสายหนึ่ง — เรื่องเล่าของสตรีที่จะกลายเป็นสัญลักษณ์ของ “ชาติไทยยุคใหม่ที่ยังคงเชื่อมอดีตไว้แน่นแฟ้น”
พระองค์ทรงได้รับพระนามว่า “สิริกิติ์” อันหมายถึง “ผู้เป็นศรีแห่งกิติยากร” ซึ่งเป็นพระนามที่พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ ๗) พระราชทาน เป็นพระนามที่ทั้งงามและหนักแน่น เป็นนามที่บอกทั้งความงดงามและวงศ์ตระกูลในคราวเดียวกัน เหมือนคำอวยพรตั้งแต่แรกประสูติว่า ชะตาของพระองค์จะมิใช่เพียงเรื่องส่วนพระองค์ หากแต่เกี่ยวข้องกับชื่อเสียง เกียรติ และภาระผูกพันต่อสกุลกิติยากร และต่อประเทศนี้
พระชนก คือ พลเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ (หม่อมเจ้านักขัตรมงคล กิติยากร) ข้าราชการทหารผู้มีความรู้สากล พูดภาษาตะวันตกได้ เดินทางต่างประเทศได้คล่อง และเข้าใจโลกกว้าง พระชนนี คือ หม่อมหลวงบัว กิติยากร สตรีผู้มีความละเมียดละไมและระเบียบในชีวิตครอบครัว
ภายในบ้านนั้นมิใช่เพียงความอบอุ่นแบบชนชั้นสูง แต่ยังเป็นโรงเรียนวินัย โรงเรียนความเป็นกุลสตรี โรงเรียนความรับผิดชอบต่อผู้อื่น พระองค์ทรงเติบโตท่ามกลางพี่น้อง คือ หม่อมราชวงศ์กัลยาณกิติ์ กิติยากร และหม่อมราชวงศ์อดุลกิติ์ กิติยากร สองพี่ชายผู้ให้ทั้งความปกป้องและแบบอย่างความเป็นสุภาพบุรุษ และหม่อมราชวงศ์บุษบา กิติยากร น้องสาวผู้เป็นเสมือนเพื่อนสนิทในวัยเด็ก
อย่างไรก็ดี ชีวิตมิได้เป็นเพียงภาพหวานของบ้านผู้ดี หากเป็นภาพของการย้าย การพลัด การรอคอย เพราะในช่วงต้นพระชนม์ชีพ พระชนกทรงมีภารกิจทางราชการ ทำให้บางระยะครอบครัวมิได้อยู่พร้อมหน้า การรอคอยเช่นนี้หล่อหลอมความอดทนและความนิ่งของพระองค์ตั้งแต่วัยเยาว์ จวบจนปลาย พ.ศ. ๒๔๗๗ เมื่อพระชนกลาออกจากราชการ ครอบครัวจึงได้กลับมาพร้อมหน้ากันที่ตำหนักริมคลองผดุงกรุงเกษม ถนนกรุงเกษม กรุงเทพมหานคร ขณะนั้นพระองค์ยังทรงมีพระชนมายุราวสองขวบเศษเท่านั้น
๒. เด็กหญิงท่ามกลางสงคราม: การเรียนรู้เรื่องชีวิตก่อนเรียนวิชาในห้อง
หากใครถามว่าอะไรคือครูคนแรกในชีวิตของพระราชินีผู้นี้ คำตอบอาจไม่ใช่ครูดนตรี หรือครูภาษา หากเป็น “สงคราม”
ช่วงสงครามมหาเอเชียบูรพา (พ.ศ. ๒๔๘๔–๒๔๘๘) ครอบครัวต้องโยกย้ายที่พำนักหลายครั้ง เพื่อความปลอดภัยจากภัยทางอากาศและความไม่แน่นอนของบ้านเมือง ชีวิตที่ต้องเก็บของ ย้ายฉับพลัน อยู่แบบประหยัด ใช้สิ่งของซ้ำและรู้จักแบ่งปันให้คนที่ลำบากกว่า มิใช่เพียงความลำเค็ญของครอบครัวผู้ดี แต่คือห้องทดลองทางจิตใจ
นี่คือช่วงเวลาที่พระองค์ทรงเรียนรู้ด้วยพระองค์เองว่า ความหรูหราภายนอกนั้นอาจถูกลมสงครามพัดหายไปได้ภายในคืนเดียว สิ่งที่คงอยู่กลับเป็นน้ำใจระหว่างมนุษย์ต่อมนุษย์ ความเห็นอกเห็นใจ และการยื่นมือช่วยเหลือ
เมล็ดเล็ก ๆ นี้ ต่อมาจะงอกงามเป็นพระราชกรณียกิจด้านการพัฒนาชนบท ด้านคุณภาพชีวิตสตรีและครอบครัว ด้านงานหัตถกรรมพื้นบ้าน ตลอดหลายทศวรรษหลังจากนั้น
๓. บทเรียนในโรงเรียน: ดนตรี ภาษา วินัย และความฝันของเด็กผู้หญิงคนหนึ่ง
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ฯ ทรงเริ่มต้นการศึกษาระดับต้นที่โรงเรียนราชินี (ปากคลองตลาด) ระหว่าง พ.ศ. ๒๔๗๙ – ๒๔๘๓ ที่นั่นมิใช่เพียงการเรียนอ่านเขียน แต่เป็นการเรียนรู้กิริยามารยาท กาลเทศะ การพูด การนั่ง การวางตัวต่อผู้อื่น
ต่อจากนั้น พระองค์เสด็จไปทรงศึกษาที่โรงเรียนเซนต์ฟรังซีสซาเวียร์คอนแวนต์ (ถนนสามเสน) ตั้งแต่ระดับประถมศึกษาจนถึงมัธยมศึกษาปีที่ ๓ ในช่วง พ.ศ. ๒๔๘๓ – ๒๔๘๙ โรงเรียนคอนแวนต์แบบคาทอลิกในยุคนั้นให้การศึกษาที่เข้มในภาษาต่างประเทศและวินัยส่วนบุคคลมากกว่าส่วนใหญ่ของระบบการศึกษาไทยในเวลานั้น เด็กนักเรียนหญิงจะถูกปลูกฝังให้เป็น “สุภาพสตรีที่ยืนได้ด้วยตนเองในสังคมโลก” มากกว่าจะเป็นเพียง “กุลสตรีตามจารีตเอเชียตะวันออกเฉียงใต้” แนวคิดนี้เข้ากับยุคหลังสงครามโลกมาก — โลกกำลังเลิกอยู่เป็นเกาะ ประเทศกำลังก้าวเข้าสู่เวทีนานาชาติ
สามเสาหลักในชีวิตการเรียนของพระองค์ในเวลานั้นโดดเด่นเป็นพิเศษ
หนึ่ง ดนตรี
ทรงมีพรสวรรค์ทางดนตรี โดยเฉพาะเปียโน ดนตรีไม่ใช่เพียงงานอดิเรก แต่เกือบจะเป็นเส้นทางชีวิตในฝัน พระองค์เคยตั้งใจจริงจังว่าจะเป็นนักเปียโนอาชีพ นั่นหมายถึงการฝึกซ้อมอย่างมีวินัย การฟังด้วยหัวใจ และการตีความอารมณ์ผ่านปลายนิ้ว ดนตรีในกรณีของพระองค์จึงไม่ใช่ความบันเทิง แต่เป็นภาษาอีกภาษา
สอง ภาษา
พระองค์ทรงศึกษาภาษาอังกฤษและภาษาฝรั่งเศสตั้งแต่วัยเรียนในกรุงเทพฯ ทักษะภาษาเหล่านี้ต่อมาเป็นประตูสำคัญที่ทำให้พระองค์สามารถสื่อสารกับนานาประเทศ เข้าใจโลก เข้าใจวิธีคิดต่างวัฒนธรรม และสามารถยืนเคียงข้างกษัตริย์ไทยในฐานะ “สุภาพสตรีนานาชาติ” ได้อย่างเสมอพระเกียรติ
สาม งานเรือนและความเป็นแม่เรือน
ตรงนี้บางคนอาจเห็นว่าเล็กน้อย แต่ในบริบทสังคมไทยยุคนั้น นี่คือรากฐานสำคัญ พระองค์ทรงได้รับการฝึกในเรื่องการจัดบ้าน การดูแลอาหาร ทั้งอาหารไทยและอาหารฝรั่ง ซึ่งแสดงถึงการผสมผสานระหว่างความเป็นไทยและความเป็นนานาชาติในพระองค์เองตั้งแต่ยังทรงพระเยาว์
๔. โลกภายนอกประเทศไทย: ห้องเรียนที่ไม่มีผนัง
พ.ศ. ๒๔๘๙ เมื่อพระองค์มีพระชนมายุเพียง ๑๓ พรรษา ชีวิตก็เปลี่ยนฉากอีกครั้ง — ครอบครัวย้ายออกสู่โลกกว้าง พระชนกได้รับตำแหน่งอัครราชทูต ณ สำนักเซนต์เจมส์ สหราชอาณาจักร เส้นทางชีวิตของเด็กหญิงคนหนึ่งจึงขยายข้ามพรมแดนประเทศอย่างเป็นทางการ
อังกฤษ เดนมาร์ก ฝรั่งเศส สวิตเซอร์แลนด์ — แต่ละประเทศไม่ใช่แค่สถานที่ แต่มันคือห้องเรียนแต่ละห้อง
ในอังกฤษ พระองค์ได้ฝึกภาษาอังกฤษในสภาพแวดล้อมจริง ได้เห็นความเป็นตะวันตกสมัยหลังสงคราม ความฟื้นฟู ความทันสมัย การวางตัวแบบสุภาพชนแบบอังกฤษที่สุขุม สุภาพ แต่มีโครงสร้าง
ในเดนมาร์กและฝรั่งเศส โลกโทนยุโรปแผ่นดินใหญ่ก็เปิดกว้างขึ้น ศิลปะ แฟชั่น วัฒนธรรม ความงามของชีวิตเมืองยุโรปหลังสงคราม ที่พยายามสร้างความปรกติใหม่จากซากความสูญเสีย สิ่งเหล่านี้หลอมให้พระองค์มีสายตาแบบ “เห็นความงามในความพยายามอยู่รอด” ซึ่งต่อมากลายเป็นหัวใจของงานอนุรักษ์และพัฒนาเศรษฐกิจชุมชนไทย — พระองค์ไม่เคยมองผ้าทอพื้นบ้านว่าเป็น “ของจน” แต่ทรงมองว่าเป็น “ของสวย” มาตั้งแต่ต้น ทรงมองคุณค่าก่อนที่ตลาดจะบอกว่ามันมีมูลค่า
ในเวลาต่อมา พระองค์ทรงเข้าศึกษาที่โรงเรียนประจำ Pensionnat Riante Rive เมืองโลซานน์ ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ โรงเรียนลักษณะนี้เป็นสถาบันที่บ่มเพาะสตรีชั้นสูงให้พร้อมทั้งด้านสติปัญญา ภาษา ดนตรี ศิลปะ วรรณคดี ประวัติศาสตร์ ตลอดจนการวางตัวทางสังคม สำหรับอนาคตซึ่งอาจต้องยืนอยู่ในพื้นที่สาธารณะระดับนานาชาติ กล่าวอีกแบบหนึ่งก็คือ นี่คือโรงเรียนที่สอนให้ “เป็นสตรีผู้พร้อมจะเป็นมาดามของโลก” ไม่ใช่เพียงสตรีของครอบครัว
นี่คือช่วงวัยรุ่นอันยิ่งใหญ่ของพระองค์ — วัยรุ่นที่ไม่มีคำว่าเล่นสนุกเฉย ๆ แต่เป็นวัยรุ่นที่โลกกำลังสอนหน้าที่
๕. เมื่อเส้นทางส่วนพระองค์มาบรรจบกับเส้นทางของแผ่นดิน
มีภาพจำหนึ่งที่เล่าขานกันครั้งแล้วครั้งเล่า คือการที่พระองค์ได้มีโอกาสเข้าเฝ้าฯ พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ระหว่างที่ทั้งสองประทับอยู่ในยุโรป
การพบกันครั้งนั้น ไม่ได้เป็นเพียงฉากความรักระหว่างชายหนุ่มหญิงสาว หากแต่เป็นการพบกันของสองเส้นทางชีวิตที่ต่างก็มีภารกิจของตัวเอง
ฝ่ายหนึ่ง คือ สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช ผู้กำลังรับภาระของราชบัลลังก์ไทยในช่วงโลกหลังสงคราม สงครามเย็นกำลังก่อตัว ประเทศชาติอยู่ในจุดที่ต้องการสัญลักษณ์แห่งเสถียรภาพ
อีกฝ่ายหนึ่ง คือสตรีผู้เติบโตทั้งในวัง ทั้งกลางสงคราม และทั้งในโรงเรียนยุโรปผู้ดี เธอเป็นคนไทยอย่างหมดหัวใจ แต่ก็เข้าใจภาษาของโลกสากล
สองเส้นนี้เดินเข้าหากันโดยธรรมชาติ
ต่อมา ทั้งสองพระองค์ทรงหมั้นหมายในเดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๙๑ เป็นช่วงเวลาที่ประเทศไทยเองก็ยังอยู่ในภาวะเปราะบางทางการเมืองและระบอบ ในแง่สัญลักษณ์ นี่เหมือนการประคับประคองสถาบันหลักของชาติไทยเข้าสู่ยุคหลังสงครามโลกครั้งที่สอง
งานอภิเษกสมรสจัดขึ้นเมื่อวันที่ ๒๘ เมษายน พ.ศ. ๒๔๙๓ ณ วังสระปทุม จากวันนั้นเป็นต้นมา หม่อมราชวงศ์สิริกิติ์ กิติยากร มิใช่เพียงสตรีสูงศักดิ์ในสังคมไทย เธอกลายเป็น “สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี” คู่พระบารมีของพระมหากษัตริย์ไทย และหลังจากนั้น พระองค์ทรงยืนเคียงข้างราชบัลลังก์ไทยตลอดหลายทศวรรษ ในประเทศที่กำลังพัฒนา และในโลกที่เปลี่ยนรวดเร็วอย่างไม่เคยเกิดขึ้นมาก่อนในประวัติศาสตร์มนุษยชาติ
๖. จาก “พระราชินี” สู่ “แม่ของชาติ”: พระพันปีหลวงในหัวใจประชาชน
บทบาทของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ฯ ไม่เคยจำกัดอยู่แค่พิธีการ
พระองค์เสด็จไปยังหมู่บ้านห่างไกล พูดคุยกับชาวบ้าน ฟังเสียงของสตรีชนบท ฟังปัญหาปากท้อง ฟังปัญหาการเข้าถึงการศึกษา การเข้าถึงรายได้ที่มั่นคง พระองค์ทรงมีสายตาที่มองเห็นศักดิ์ศรีความเป็นมนุษย์ในทุกอาชีพ
ผ้าไหมไทยที่เคยถูกมองว่า “ของบ้านนอก” ถูกพระองค์ชูขึ้นเป็นเครื่องแต่งกายชั้นสูงต่อหน้าสายตานานาชาติ พระองค์ไม่เพียงทรงสวมผ้าไหม — พระองค์ทำให้ผ้าไหมกลายเป็นภาษาของประเทศชาติ ทำให้ผู้หญิงทอผ้าที่ทุ่งนาอีสานกลายเป็นผู้เชื่อมต่อภาพลักษณ์ระดับโลก
โครงการส่งเสริมศิลปาชีพ การสืบสานหัตถกรรมพื้นบ้าน การอนุรักษ์ผืนป่าต้นน้ำ การดูแลความเป็นอยู่ของครอบครัวชาวไทยในภาคเหนือ ภาคอีสาน ภาคใต้ ล้วนผูกเข้าด้วยกันในแนวคิดเดียว: ศักดิ์ศรีของความเป็นคนต้องไม่ถูกแลกทิ้งเพราะความจน
จุดนี้เองที่ทำให้คนไทยจำนวนมาก มิได้มองพระองค์เป็นเพียง “สมเด็จพระนางเจ้า” ในฐานะตำแหน่ง แต่เรียกในใจว่า “แม่” เกิดวาทะ “แม่ของแผ่นดิน” “แม่แห่งชาติ” และต่อมาคือ “พระบรมราชชนนีพันปีหลวง” ซึ่งสะท้อนถึงการเป็นแม่ของทั้งรัชกาลและของแผ่นดิน
๗. วาระบั้นปลาย: เมื่อความเงียบกลายเป็นภาษาที่คนทั้งชาติยังฟังอยู่
ในช่วงบั้นปลายพระชนมชีพ เมื่อพระพลานามัยเริ่มถดถอย โดยเฉพาะหลังเหตุการณ์พระเส้นเลือดในสมองแตกในปี พ.ศ. ๒๕๕๕ พระองค์ทรงลดการปรากฏพระองค์ต่อสาธารณะลงอย่างเห็นได้ชัด ภาพของพระองค์จากนั้นจึงค่อย ๆ กลายเป็นภาพแห่งความคิดถึง มากกว่าภาพแห่งการเสด็จเยี่ยม
แต่แม้พระองค์จะมิได้ตรัสกับสาธารณะโดยตรงเหมือนเดิม ชื่อของพระองค์ยังคงปรากฏในโรงเรียนอาชีพของสตรีชนบท ในผืนผ้าไหมไทย ในพิพิธภัณฑ์ผ้า ในบทเรียนวัฒนธรรมไทย ในวันแม่แห่งชาติ วันที่ ๑๒ สิงหาคม ของทุกปี
กล่าวอย่างเรียบง่ายก็คือ แม้พระสุรเสียงจะเงียบลง แต่ “พระนาม” กลายเป็นเสียงแทนพระองค์
๘. การเสด็จสวรรคต
สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 24 ตุลาคม พุทธศักราช 2568 สิริพระชนมพรรษา 93 พรรษา
การเสด็จสวรรคตของพระองค์ถูกบันทึกในฐานะการจากไปของ “พระแม่” ผู้ยืนอยู่ในประวัติศาสตร์การพัฒนาสังคมไทยสมัยใหม่ยาวนานกว่าครึ่งศตวรรษ พระองค์ทรงเป็นรัศมีคู่รัชกาลที่ 9 ทรงเป็นอนุรักษ์วัฒนธรรม ทรงเป็นผู้ยกฐานะงานหัตถกรรมพื้นบ้านให้มีศักดิ์ศรีระดับชาติและนานาชาติ ทรงเป็นผู้ให้กำลังใจสตรีและครอบครัวไทยในพื้นที่ห่างไกลว่า ชีวิตของพวกเขามีค่าและคู่ควรแก่การเห็นคุณค่า
เมื่อกล่าวถึงสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ฯ เราจึงไม่ได้กล่าวถึงเพียงพระราชินีคู่พระบารมีในยุคหนึ่งของประเทศไทย แต่กล่าวถึงหนึ่งในแรงผลักทางวัฒนธรรมที่ทำให้ “ความเป็นไทย” ไม่ได้ถูกเก็บไว้เฉพาะในพิพิธภัณฑ์ หากถูกสวมใส่ ใช้ชีวิต สร้างรายได้ หล่อเลี้ยงศักดิ์ศรี
และด้วยเหตุนี้เอง พระองค์จึงมิได้เป็นเพียงสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ในหน้าประวัติศาสตร์ หากยังเป็น “พระบรมราชชนนีพันปีหลวง” ในความทรงจำร่วมของชาติ
