21/10/2025
BAWASIRI (HEMORRHOIDS)
Tazama na sikiliza video Tiktok kujifunza zaidi:
https://www.tiktok.com/.jterapy/video/7564612601993383180
Tazama na Sikiliza video YouTube: https://youtu.be/0v-b3PbvX6g
A. Maana ya Bawasiri
Bawasiri ni uvimbe au kuvimba kwa mishipa ya damu kwenye njia ya haja kubwa (a**s) na sehemu ya chini ya puru (re**um).
Bawasiri ni tatizo la kawaida sana, linaloweza kumpata mtu yeyote, iwe ni mwanaume au mwanamke, kijana au mzee. Zipo aina mbili kuu:
1. Bawasiri za ndani (Internal Hemorrhoids) – zinapatikana ndani ya puru na hazionekani kwa macho.
2. Bawasiri za nje (External Hemorrhoids) – zinapatikana chini ya ngozi karibu na tundu la haja kubwa, na mara nyingi huonekana k**a uvimbe au vijilundo laini.
B. Baadhi ya Sababu Kuu za Kupata Bawasiri:
Uvimbe huu hutokea kutokana na shinikizo kubwa katika mishipa ya damu ya puru na tundu la haja kubwa, ambalo husababishwa na mambo yafuatayo:
1. kujilazimisha au kutumia nguvu nyingi wakati wa kutoa haja kubwa (choo) na kukosa choo au kuharisha mara kwa mara.
Kukaza wakati wa kujisaidia hutokea pale ambapo mtu ana choo kigumu, au anajisikia haja lakini haja kubwa (kinyesi) hakitoki kwa urahisi, hivyo a**lazimika kusukuma sana kwa kutumia misuli ya tumbo na sehemu ya puru. Kwa lugha ya kitabibu, hali hii inaitwa “straining during bowel movement.”
Jinsi Kukaza Kunavyosababisha Bawasiri
Wakati mtu anasukuma sana kutoa choo, shinikizo kubwa hujengeka ndani ya mishipa ya damu iliyo katika eneo la puru (re**um) na tundu la haja kubwa (a**s) kwa muda:
• Mishipa hii ya damu hujaa damu kupita kiasi,
• Kisha hukunjuka na kupanuka kuliko kawaida,
• Hatimaye hufura na kuunda bawasiri — ya ndani au ya nje.
K**a hali hii itaendelea mara kwa mara (kila siku au kila unapojisaidia), mishipa hiyo hupoteza uimara wake na kuendelea kuvimba, hivyo tatizo la bawasiri huwa sugu.
Kuna uhusiano gani kati ya kukosa choo au kuharisha mara kwa mara na kupata bawasiri?
Ingawa vinaonekana tofauti, kukosa choo (constipation) na kuharisha mara kwa mara (diarrhea) vyote vinaweza kusababisha bawasiri kwa njia tofauti:
i. Kukosa choo (constipation)
Kinyesi kinakuwa kigumu na kikavu, hivyo kinahitaji nguvu kubwa kukitoa.
Shinikizo kubwa linapowekwa mara kwa mara kwenye puru, mishipa ya damu huvimba.
ii. Kuharisha maraii kwa mara (diarrhea)
Wakati wa kuharisha, mtu huenda haja kubwa mara nyingi, na kila mara mishipa ya puru inasisimuliwa au kukwaruzwa.
Msuguano na shinikizo la mara kwa mara huleta uvimbe na muwasho, hivyo kusababisha bawasiri au kuifanya iwe mbaya zaidi.
2. Lishe duni isiyo na nyuzinyuzi (k**a vile vyakula vilivyosindikwa, unga uliokobolewa n.k).
Ulaji wa vyakula visivyo na nyuzinyuzi, k**a vile unga uliokobolewa, wali mweupe, mikate ya viwandani, vyakula vilivyosindikwa na vya kukaangwa, husababisha tatizo la kukosa choo au kupata choo kigumu.
Wakati mtu anapojisaidia choo kigumu, huongeza shinikizo kubwa katika mishipa ya damu ya eneo la haja kubwa (re**um na a**s). Shinikizo hilo la mara kwa mara ndilo husababisha mishipa hiyo kuvimba na kuunda bawasiri.
3. Kutokunywa maji ya kutosha.
Mwili unapokosa maji ya kutosha, kinyesi huwa kigumu na kikavu, hivyo mtu a**lazimika kukaza au kujikamua sana wakati wa kujisaidia.
Hali hii huongeza shinikizo kwenye mishipa ya damu ya sehemu ya haja kubwa, na baada ya muda, mishipa hiyo hupanuka na kuvimba, jambo linalosababisha kutokea kwa bawasiri.
4. Unene kupita kiasi (obesity).
Unene kupita kiasi unaweza kusababisha bawasiri kutokana na shinikizo kubwa linalowekwa kwenye mishipa ya damu ya puru na sehemu ya haja kubwa. Shinikizo hili hufanya mishipa hiyo ivimbe na kupanuka, hivyo kuchochea kuibuka kwa bawasiri.
Tatizo hili huzidi kuwa baya zaidi kutokana na mambo yanayoambatana na unene k**a vile:
Kukaa muda mrefu bila kufanya mazoezi (mtindo wa maisha usio na harakati za kutosha – sedentary lifestyle),
Lishe duni isiyo na nyuzinyuzi, ambayo husababisha kukosa choo au kupata choo kigumu, na hivyo mtu kulazimika kukaza wakati wa kujisaidia.
Mchanganyiko wa sababu hizi husababisha kuongezeka kwa shinikizo ndani ya mishipa ya damu ya puru, jambo linaloongeza hatari ya kupata bawasiri au kuifanya ibaki kwa muda mrefu bila kupona.
5. Ujauzito – kutokana na shinikizo la mtoto tumboni na mabadiliko ya homoni.
Wakati wa ujauzito, kizazi na mtoto tumboni huongeza shinikizo katika mishipa ya damu ya sehemu ya chini ya tumbo, puru na haja kubwa. Shinikizo hili husababisha mishipa hiyo kupanuka na kuvimba, hivyo kusababisha bawasiri.
Zaidi ya hayo, mabadiliko ya homoni (hasa homoni ya progesterone) wakati wa ujauzito hulegeza kuta za mishipa ya damu na kupunguza kasi ya mmeng’enyo wa chakula. Hii hupelekea kukosa choo (constipation), ambayo inachangia zaidi kuongezeka kwa tatizo la bawasiri.
6. Kuchelewesha haja kubwa – mwili hufyonza maji kwenye kinyesi, na kufanya choo kuwa kigumu zaidi.
Tabia ya kuchelewesha kwenda haja kubwa licha ya mwili kutoa ishara ya kuhitaji kujisaidia, ni moja ya visababishi vikuu vya bawasiri.
Wakati mtu anapozuia haja kubwa kwa muda mrefu, mwili huendelea kufyonza maji kutoka kwenye haja kubwa (kinyesi) kilichoko kwenye utumbo mpana, na hivyo kufanya kinyesi kuwa kigumu zaidi na kukauka.
Matokeo yake, mtu hulazimika kukaza kwa nguvu wakati wa kujisaidia, jambo linaloongeza shinikizo kwenye mishipa ya damu ya puru (re**al veins). Shinikizo hili la mara kwa mara husababisha mishipa hiyo kupasuka au kuvimba, na hivyo kupelekea bawasiri.
7. Kunyanyua vitu vizito mara kwa mara (Straining to lift heavy objects).
Kunyanyua vitu vizito mara kwa mara, k**a vile kufanya mazoezi ya kuinua vyuma au mizigo mizito, huambatana na kushikilia pumzi na kubana misuli ya tumbo pamoja na ya sehemu ya chini ya kitovu. Hali hii inafanya sehemu hizo kufanya kazi kwa nguvu zaidi na kuongeza shinikizo kwenye sehemu ya mwisho ya tumbo (re**um). Shinikizo hili linaweza kusababisha mishipa ya damu katika eneo hilo kuvimba au kuunda mapengo, jambo ambalo hupelekea hemorrhoids (vikwazo vya damu kwenye sehemu ya haja kubwa).
8. Umri mkubwa, ambapo misuli na mishipa ya puru hupoteza uimara wake.
Kadri mtu anavyozidi kuzeeka, misuli na mishipa ya damu inayosaidia kushikilia puru (re**um na a**s) hupoteza uimara na unyumbufu wake wa asili. Hali hii husababisha mishipa hiyo kuwa dhaifu na rahisi kupanuka, hivyo kuongeza uwezekano wa kutokea kwa bawasiri.
Zaidi ya hayo, wazee wengi hupatwa na mmeng’enyo wa chakula kuwa wa polepole, jambo linalosababisha kukosa choo au kujisaidia kwa nguvu (kukaza) mara kwa mara, hali inayoongeza shinikizo kwenye mishipa ya puru.
9. Matumizi ya dawa kwa muda mrefu na hemorrhoids
Baadhi ya dawa, k**a laxatives (dawa za kuharisha) zinazotumika mara kwa mara, au dawa zinazoweza kuathiri mzunguko wa damu au kuleta ukavu wa haja kubwa, zinaweza kuongeza shinikizo kwenye mishipa ya damu ya sehemu ya mwisho ya tumbo (re**um). Shinikizo hili linaweza kufanya mishipa hiyo kuvimba au kuunda mapengo, hali inayosababisha hemorrhoids.
Zaidi ya hayo, matumizi ya dawa kwa muda mrefu yanaweza kuchangia hemorrhoids kwa njia zifuatazo:
• Kusababisha kizuizi cha haja kubwa (constipation) au kuhara (diarrhea).
• Kuongeza kujaribu sana wakati wa haja kubwa (straining).
• Kuvuruga au kudhoofisha misuli ya a**l, ambayo husaidia kudhibiti mishipa ya damu.
Mfano:
• Opioids (dawa za nguvu za maumivu) hujulikana kusababisha kizuizi cha haja kubwa, ambalo ni sababu kubwa ya hemorrhoids.
• Matumizi ya mara kwa mara ya laxatives na vidonge vya “detox” vinaweza kusababisha kuhara, jambo linaloongeza hatari ya hemorrhoids.
• Krimu za steroid zinazotumika kwa muda mrefu zinaweza kudhoofisha ngozi karibu na eneo la a**l.
• Baadhi ya krimu za kutibu hemorrhoids zinazopatikana bila dawa ya daktari haipaswi kutumika kwa zaidi ya siku chache bila ushauri wa daktari.
Kwa maneno mengine, matumizi yasiyo sahihi au ya muda mrefu ya baadhi ya dawa unaweza kuchangia kuibuka au kuendelea kwa hemorrhoids, na ni muhimu kuzingatia muda na aina ya dawa unayotumia.
C. Baadhi ya dalili za Bawasiri
Dalili hutegemea aina ya bawasiri:
1. Bawasiri za Nje
• Uvimbe unaoonekana au kuhisiwa karibu na tundu la haja kubwa.
• Kuwashwa au maumivu wakati wa kukaa.
• Maumivu makali yanapojitokeza donge la damu (thrombosed hemorrhoid).
2. Bawasiri za Ndani
• Kutokwa na damu nyekundu isiyo na maumivu wakati au baada ya kujisaidia.
• Uvimbe au sehemu ya ndani ya puru kutoka nje (prolapse), ikisababisha maumivu na muwasho.
D. Kinga na Mabadiliko ya Mtindo wa Maisha
Kabla ya kutumia tiba yoyote, ni muhimu kurekebisha mfumo wa Maisha na ulaji:
1. Kula vyakula vyenye nyuzinyuzi kwa wingi — mboga za majani, matunda, nafaka zisizokobolewa.
2. Kunywa maji mengi kila siku, hasa kabla ya chakula.
3. Epuka kukaa muda mrefu kwenye choo au kuchelewesha haja kubwa.
4. Fanya mazoezi mepesi k**a kutembea au kukimbia kwa utaratibu.
5. Punguza ulaji wa vyakula vya kukaanga, vya viwandani, na vya mafuta mengi.
E. Tiba Asilia za Kawaida
Kwa matokeo bora, tiba asilia zinapaswa kuambatana na lishe sahihi na utaratibu wa kiafya.
1. Mmea wa Mkunde Pori
• Tengeneza chai kutokana na mizizi au majani yake, chemsha vizuri kisha kunywa kikombe kimoja asubuhi kabla ya kifungua kinywa na kingine jioni kabla ya chakula cha usiku.
• Chai hii husaidia kupunguza na kukausha uvimbe, kuimarisha mmeng’enyo wa chakula, kuondoa maambukizi kwenye mfumo wa tumbo na utumbo na kulainisha choo.
• Ina virutubisho vinavyosaidia kuondoa sumu na kuponya mishipa ya damu iliyoathirika.
2. Majani ya Mbono (Mnyonyo) au Mbono Kaburi
i. Chemsha majani na uache yapoe kidogo.
ii. Tumia maji yake kukanda au kuosha eneo lililoathirika mara mbili kwa siku.
iii. Husaidia kupunguza maumivu, uvimbe, kuzuia maambukizi na kuponyesha vidonda na kukomesha damu kutokakutokana na sifa zake za anti-inflammatory, antimicrobial and wound healing.
F. Matokeo na Tahadhari
• Endelea na tiba hizi kwa muda wa angalau wiki moja hadi mbili, sambamba na lishe bora.
• Ikiwa damu inaendelea kutoka au maumivu ni makali, mwone daktari — huenda tatizo ni kubwa zaidi k**a kidonda au saratani ya puru.
• Epuka kutumia dawa kali za kuharisha bila ushauri, kwani zinaweza kuongeza tatizo.