01/12/2025
“Tâm tàng Thần. Thần yên thì ngủ sâu, Thần động thì ngủ loạn.” — Dựa theo Hoàng đế Nội kinh
Trong y học cổ truyền, giấc ngủ không đơn thuần là sự nghỉ ngơi hình thể, mà là quá trình "Thần quy về Tâm". Hãy tưởng tượng Tâm như một ngôi nhà, và Thần là người chủ. Khi ngôi nhà yên ấm, vững chãi, người chủ sẽ an tâm ở lại nghỉ ngơi – đó là giấc ngủ ngon. Nhưng nếu ngôi nhà ấy đang bốc Hỏa hừng hực, hoặc rách nát, trống hoác thiếu Huyết để nuôi dưỡng, thì người chủ bắt buộc phải lang thang phiêu tán bên ngoài – đó là mất ngủ.
Trên lâm sàng, tôi gặp vô số bệnh nhân đến than phiền: "Bác sĩ ơi, tôi mất ngủ, cho tôi thuốc gì mạnh để ngủ ngay được không?". Nhưng Đông y không có một viên thuốc chung cho tất cả. Cùng là không ngủ được, nhưng cơ chế bệnh sinh có thể hoàn toàn trái ngược: một bên là Tâm hỏa vượng (ngôi nhà đang bốc cháy) và một bên là Tâm tỳ lưỡng hư (ngôi nhà kiệt quệ). Nếu không biện chứng rõ mà cứ dùng đại trà các loại trà an thần, bổ dưỡng, có khi bệnh lại càng nặng thêm.
Tâm hỏa vượng: Khi ngọn lửa thiêu đốt giấc ngủ
Tôi từng gặp một anh giám đốc trẻ, bước vào phòng khám với dáng vẻ vội vã, sắc mặt hồng đỏ, nói chuyện oang oang nhưng đầy vẻ bực dọc. Anh kể: "Cả tuần nay đặt lưng xuống là trằn trọc, người cứ nóng phừng phừng, suy nghĩ nhảy múa trong đầu không dừng được. Có chợp mắt được chút thì toàn ác mộng, giật mình tỉnh dậy là tim đập thình thịch, miệng đắng ngắt".
Đây là điển hình của chứng Tâm hỏa vượng. Đây là một dạng Thực chứng. Do áp lực công việc, căng thẳng kéo dài, hoặc nạp quá nhiều đồ cay nóng, rượu bia, khiến Hỏa trong tạng Tâm bùng lên. Hỏa có tính viêm thượng (bốc lên trên), nó quấy nhiễu Tâm thần, khiến Thần không thể yên vị.
Với trường hợp này, người bệnh thường cảm thấy bứt rứt, khát nước, thích uống mát, chất lưỡi đỏ, rêu lưỡi vàng. Phép trị lúc này phải là "Thanh tâm tả hỏa" – dùng các vị thuốc có tính hàn, lương để triệt tiêu hỏa tà. Nếu lúc này lại đi uống sâm, nhung, hay các thuốc đại bổ khí huyết (vốn có tính ấm nóng) vì nghĩ mình "mất ngủ là do yếu", thì chẳng khác nào đổ thêm dầu vào lửa, càng uống càng bồn chồn loạn nhịp.
Tâm tỳ lưỡng hư: Khi nguồn sinh hóa cạn kiệt
Ở thái cực ngược lại là những bệnh nhân đến khám với dáng điệu rụt rè, đoản hơi, sắc mặt xanh xao hoặc vàng úa. Họ thường là nhân viên văn phòng hay lo nghĩ, hoặc phụ nữ sau sinh, người lao lực lâu ngày. Họ tâm sự: "Em mệt lắm, muốn ngủ mà nằm xuống cứ chông chông, giấc ngủ chập chờn như tỉnh như mê. Hễ có tiếng động nhẹ là tỉnh, mà tỉnh rồi là thức trắng. Kèm theo đó là ăn uống kém, hay quên, tim hay hồi hộp dù không làm gì nặng".
Đây chính là Tâm tỳ lưỡng hư. Đây là dạng Hư chứng. Tỳ chủ vận hóa, là nguồn sinh hóa khí huyết. Khi tư lự quá độ hại Tỳ, hoặc ăn uống thất thường, Tỳ khí suy yếu không sinh đủ Huyết. Mà "Tâm chủ Huyết", Huyết là cái nền để Thần nương tựa. Khi Huyết hư, Tâm không được nuôi dưỡng, Thần không có chỗ bám víu nên sinh ra mất ngủ.
Khác với sự bứt rứt, cuồng nhiệt của Tâm hỏa vượng, người Tâm tỳ lưỡng hư mất ngủ trong sự mệt mỏi, rã rời. Lưỡi họ thường nhợt nhạt, có dấu răng hai bên rìa, mạch trầm tế. Với nhóm này, nếu chỉ dùng thuốc an thần đơn thuần để "ép" ngủ thì sáng dậy người sẽ rất mệt, nặng đầu. Phép trị gốc rễ phải là "Kiện Tỳ dưỡng Tâm, Bổ ích khí huyết". Khi kho lương đầy đủ, Tỳ vị vận hóa tốt, Huyết được sinh ra sung túc, Thần sẽ tự khắc quy về, giấc ngủ sẽ đến tự nhiên và êm ái.
Hiểu mình để trị đúng "Gốc"
Trong thực tế, ranh giới giữa hai thể bệnh này đôi khi bị người bệnh bỏ qua. Nhiều người thấy mất ngủ là vội vàng mua tâm sen về uống. Tâm sen tính hàn, vị đắng, thanh tâm hỏa rất tốt. Với người Tâm hỏa vượng thì đúng bệnh, ngủ ngon ngay. Nhưng với người Tâm tỳ lưỡng hư, vốn dĩ Tỳ vị đã hư hàn, uống tâm sen vào lại càng làm lạnh bụng, gây đại tiện lỏng, đầy hơi, khí huyết càng hư hao, bệnh mất ngủ lại càng trầm trọng và dai dẳng.
Ngược lại, có người thấy mất ngủ liền tẩm bổ long nhãn, táo đỏ, gà hầm. Người Tâm tỳ hư ăn vào thì ngủ tốt, da dẻ nhuận sắc. Nhưng người đang bốc hỏa, thực nhiệt ăn vào thì nhiệt độc tích tụ, sinh mụn nhọt, cáu gắt, huyết áp tăng cao.
Vậy nên, lắng nghe cơ thể mình là bước đầu tiên của sự chữa lành.
Nếu thấy người nóng, bứt rứt, miệng đắng, dễ nộ, giấc ngủ đầy mộng mị dữ dội: Hãy thiên về thanh nhiệt, thư giãn, tập hít thở để giáng hỏa, hạn chế gia vị cay nóng, cà phê.
Nếu thấy người mệt lả, đoản hơi, tim đập nhanh khi gắng sức, ăn kém, giấc ngủ mỏng manh: Hãy ưu tiên nghỉ ngơi, dưỡng Tỳ vị, dùng các món bổ dưỡng nhẹ nhàng, và tuyệt đối tránh lao lực hay lo nghĩ triền miên.
Cuối cùng, dù là Tâm hỏa vượng hay Tâm tỳ lưỡng hư, thì giấc ngủ cũng là tấm gương phản chiếu sự cân bằng Âm - Dương trong cơ thể. Đừng chỉ tìm cách "tắt nguồn" bằng thuốc ngủ liều cao, hãy tìm cách điều chỉnh lại tạng phủ. Khi Tâm an, Tỳ kiện, Hỏa được giáng, Huyết được sinh, thì giấc ngủ ngon sẽ là món quà tự nhiên mà cơ thể trả lại cho bạn.
----------
🏥 Phòng khám Đông Y Lâm Phượng Hưng
CS1: 57 Bùi Hữu Nghĩa, phường Bình Thủy, Cần Thơ
CS2: 138D7 Nguyễn Văn Cừ nối dài, phường Tân An, Cần Thơ
☎️ 𝗛𝗢𝗧𝗟𝗜𝗡𝗘 liên hệ:
Lương Y đa khoa Võ Thị Ngọc Phượng : 𝟎𝟗𝟎𝟖 𝟑𝟖𝟗 𝟏𝟓𝟒
Dược sĩ Lương dược Lưu Minh Sang : 𝟎𝟗𝟒𝟕 𝟒𝟓𝟔 𝟕𝟖𝟎
Nhắn tin fanpage để được hỗ trợ nhanh chóng!
